बुधवार, १७ ऑगस्ट, २०१६

रानफुलांच्या वाटेवर

वर्षा ऋतू जीवनधारांचे सिंचन करत येतो आणि मातीच्या गर्भात असणार्‍या प्रत्येक बीज, कंदांना नवजीवनाचे अंकूर देतो. पावसाचे आगमन हळू हळू डोंगर, रानवाटा हिरव्यागार करत जातात. जून जुलै मध्ये रानावनातील कोवळी हिरवळ बाळसं घेत असते. साधारण ऑगस्ट पासून ह्या हिरवळीवर विविध रंगात हसरी फुले गवत, झुडपे, वेलींवर झुलताना दिसतात. ऑगस्ट आणि सप्टेंबर हे दोन महिने म्हणजे रानफुलांच्या बहराचे.
महाराष्ट्रात रानफुलांसाठी प्रसिद्ध असलेले कासचे पठारही आता फुलू लागेल. सीतेची आसव, कारवी, मुसळी, कंदील सारखी अनोखी रानफुले ह्या पठारावर असंख्य प्रमाणावर बहरतात.
केवळ कासचे पठारच नाही तर सगळ्याच राना-वनात, डोंगर-दर्‍यांत, अगदी शहरातील रस्त्यांच्या कडेलाही जिथे मातीचा संपर्क आहे तिथे आता विविध रंगी रानफुले फुलू लागतील. रानात, ओसाड जागी आता कुर्डूचे गुलाबी तुरे मुकुटाप्रमाणे दिमाखात मिरवताना दिसतील, कवळ्यांची पिटुकली हळदी रंगातली फुले तर पिवळ्या रंगाचा गालिचाच तयार करून ठेवतील, बहुरंगी तेरडा पावसाळलेल मन प्रसन्न करेल, केनची पांढरी तुतेरी सारखी फुले आपल्या शुभ्र धवल रंगांनी नेत्रसुख देतील, कुठे कुठे रानहळ्दीचे तुरे तर कुठे कळलावीची लाल-पिवळी हळद-कुंकवासारखी फुले, मध्येच कुठेतरी पांढर्‍या, निळ्या गोकर्णाचे वेल बहरलेले दिसतात तर कुठे रानतीळाच्या फुलांना बहर आलेला दिसतो तर हिरव्या रंगातील लव्यांचे तुरे डुलताना दिसतात. ही तर सगळी सहज पाहता येणारी फुले पण इतरही असंख्य सूक्ष्म सुंदर फुले निरखून पाहता दर्शन देतात. फुलांसोबत गवताचा एक मंद सुगंधही दरवळत असतो. श्रावणातील ऊन-पावसाचा खेळ, इंद्रधनुष्याचे कमान आणि ही रानफुले हा एक सुखद देखावा असतो.
ह्या दिवसात फक्त जमिनीवरच नाही तर पावसाळी डबक्यात, नाल्यांमध्ये, तलावांमध्येही फुललेली दिसतात. सफेद गेंद, कमळासारखी दिसणारी वॉटर लिली, तसेच इतरही काही पाणवनस्पती फुललेल्या दिसतात.
ह्या रानफुलांच्या वृक्ष-वेलींचे आपल्या मराठमोळ्या सणांमध्येही महत्त्व असते. नागपंचमीत कळलावी व इतर काही वेली नागोबाला वाहण्यात येतात. काही ठिकाणी तेरडा, कळलावी, लवे ह्यांच्या पासून पिठवरी, गौरी बसविल्या जातात. नवरात्रा मध्ये गावांमध्ये रानटी घोसाळ्याची पिवळी फुले, रानभेंड्यांची व इतर काही फुलांच्या माळी चढविल्या जातात.
चला तर आता ह्या रानफुलांचे दिवस आले आहेत. ह्या रानफुलांच्या रानवाटेवर फेरफटका मारून आपले मन ह्या फुलांच्या दर्शनाने प्रसन्न करा. दूर गावी शक्य नसले तरी नजीकच्या ओसाड जागांवर आजू-बाजूला, एखाद्या कोपर्‍यात कुठे ना कुठे ह्या रानफुलांना न्याहाळून ह्यांनाही आपल्याकडे कोणी पाहते ह्याचे समाधान द्या. फक्त त्याची नासधूस होऊ नये ह्याची काळजी घ्या.
काही रानफुलांचे फोटो माझ्या ह्या ब्लॉग वर पाहता येतील .www.ranfulanchyaranvatevar@blogspot.com
दिनांक २१ ऑगस्ट 2015 च्या  महाराष्ट्र टाइम्स मधील मुंबई पुरवणी मध्ये प्रकाशीत.

सोमवार, १५ ऑगस्ट, २०१६

उंच उंच झोका

झुला, झोपाळा, पाळणा प्रत्येकानेच अनुभवलेला असतो. सुगंधी, रंगीबिरंगी हारा-फुलांनी सजून, फिरत्या भिंगरीच्या खेळण्याच्या गमतीत, ठरलेले नाव फुला-रांगोळ्यांसह गुपित सांभाळत, कुणी राम घ्या, कुणी लक्ष्मण घ्या च्या सुरेल लयीत, बाळाचे नाव पाळण्याच्या कुशीत, पाळण्याच्या साक्षीने बाळाच्या कानात ऐकवून प्रचलित केले जाते. पाळणा गीताच्या सुरांवर बाळाच्या उंच झोक्यांची सुरुवात इथूनच होते. अशा प्रकारे अगदी बालपणापासूनच पाळण्याची संगत प्रत्येकालाच लाभलेली असते.
वेगवेगळ्या प्रकारचे पाळणे पाहण्यात येतात. लहान बाळाचा झोपायचा पाळणा, घरात टांगण्यात आलेला खुर्चीचा पाळणा, गार्डनमधील लोखंडी बैठक व साखळीचे पाळणे, बाकड्याचे पाळणे, घरात किंवा ओटीवर लावले जाणारे वेताचे पाळणे, दोन झाडांचा आधार घेऊन बांधलेले जाळीचे झोपायचे पाळणे, घरात झोपण्यासाठीही वापरले जाणारे फळीपासून केलेले मोठे झोपाळे.

लहानपणी आमच्या उरणच्या वाडीत घराच्या बाजूलाच चिंचेचे मोठे पसरलेले, उंच झाड होते. त्या झाडाला मोठा दोर आणून त्या दोराच्या मध्ये चादरीची खोलगट बैठक करून त्यात बसून हिरव्या सावलीतले उंच उंच झोके अजूनही मनाच्या कोपर्‍यात झोके घेतात. एका आंब्याच्या झाडाची फांदी खालूनच पुढे सरळ आडवी वाढली होती. ती इतकी खाली होती की त्यावर बसले की पाय खाली टेकता यायचे. चांगली जाडजूड व मजबूत असल्याने मी त्यावर बसून मागे-पुढे, वर खाली झोके घ्यायचे. हा अगदी नैसर्गिक व नित्यनियमाचा पाळणा होता.

सार्वजनिक बागेतल्या पाळण्यासाठी नंबर लावावा लागे (अजूनही बागेत लहानमुलांची तिच परिस्थिती आहे). बागेत गेलं की कोणीतरी बसलेलं उठेल व पाळणा आपल्याला मिळेल हे प्रतीक्षेचे क्षण तेव्हा लांबलचक वाटायचे. एकदा का पाळण्यावर बसलेला मुलगा किंवा मुलगी उतरली की आपल्या नंबर आपलाच असूनही कोणी मध्ये येऊ नये म्हणून धडपडतच पाळणा पकडला जायचा. बरोबर असलेल्या मैत्रिणीबरोबरही हा पाळणा शेयर करावा लागायचा तेव्हा झोके आकड्यात मोजून आकड्यांवर झोक्यांचं विभाजन वह्यांचं. पाठून कोणी झोका देणार असेल तर उंच जावा म्हणून अजून जोरात अजून जोरात करत आकाशाला भिडण्याचा मोह व्हायचा. कोणी नसेल तर स्वतःच पाय टेकून उंच झोके घेतले जायचे. बागेतले पाळणे बर्‍याचदा इकडून मोडलेले, तिकडे भोक पडलेले असे असायचे पण त्याची तेव्हा पर्वा नसायची.

सासरी उरण-कुंभारवाड्यात आमच्या घरी तीन पाळणे आहेत. एक ओटीवरचा फळीचा ओटीच्या रुंदीला मावेल असा पाळणा त्यावर आम्ही निवांतपणी बसतो. एक बागेतील फळीचा मोठा पाळणा. संध्याकाळी ह्या पाळण्यावर बसून निसर्ग अनुभवता येतो. ह्या पाळण्याची गंमत म्हणजे ह्या पाळण्याला पावसाळी सुट्टी असते. फळीचा असल्याने पाण्याने खराब होऊ नये म्हणून हा पाळणा काढून पडवीत ठेवण्यात येतो. पाऊस गेल्यावर पुन्हा जागेवर लावून त्याची रंगरंगोटी केली जाते. तिसरा म्हणजे पारावर दोरीने बांधलेला छोट्या मुलांसाठीचा पाळणा. ह्यावर घरातील बच्चे कंपनी गंमत जंमत करत असते.

पाळणे अनेक प्रकारचे असतात. लहान मुलांचा बागडता पाळणा, एखाद्या प्रेक्षणीय स्थळी असलेला विश्रांतीसाठीचा निवांत पाळणा, डोहाळे जेवणासाठी सजवलेला मातृत्वाच्या झोक्यांचा पाळणा, वृद्ध आपल्या सहचार्‍यांसोबत हलकेच झोके घेत असलेला नम्र पाळणा, देवळात रामजन्म, कृष्णजन्माचे सजवलेले पाळणेही किती प्रसन्न वाटतात. कितीतरी प्रकार असतील पाळण्याचे. पाळण्याचे झोके हे लहानपणीच नाही तर आयुष्यभर साथ देतात. जीवन म्हणजे एक प्रकारचा पाळणाच आहे. सुख-दु:ख, यश-अपयश अशा बाबींचे झोके उंच खाली होत असताना पाळण्याचा दोर घट्ट धरून ठेवायचा असतो ह्या सत्याची पाळणा आपल्याला शिकवण देत असतो.
(शनीवार दिनांक १३ ऑगस्ट २०१६ च्या लोकसत्ता वास्तुरंग पुरवणीत प्रकाशीत)

x

बुधवार, २७ जुलै, २०१६

आरोळ्या फेरीवाल्यांच्या

पूर्वी मुंबई सोडली तर इतर शहर, गावांत आतासारखी बाजारपेठ खूप कमी होती. मॉल तर अस्तित्वातच नव्हते. मग काही नित्य गरजा भागवणार्‍या वस्तूंसाठी दारावर येणार्‍या फेरीवाल्यांची आतुरतेने वाट पाहिली जायची. बहुतेक फेरीवाले तेच ठरलेले असल्याने ह्या लोकांबरोबर चांगला परिचय होऊन एक आपलेपणाही तयार होत असे. त्यांच्या रस्त्यावरून दारापर्यंत येणार्या आरोळीवरून कोण व्यक्ती आली असेल हे कळायची. कुठल्या कुठल्या दूरवरच्या गावातून ही लोक व्यवसायासाठी पायी भटकत यायची. वस्तू विकता विकता ते त्यांचे सुख,दुःखही आपल्याबरोबर शेयर करायचे त्यामुळे पुढच्यावेळी आल्यावर काय गं आता कशी आहे तुझी लेक, का रे बाबा काल चांगला धंदा झाला ना? अशा प्रकारची विचारपूस आवर्जून व्हायची. माझ्या आठवणीतल्या काही दारावरच्या फेरीवाल्यांच्या आठवणी मी खाली देत आहे. तुमच्या आठवणीही येऊद्या.
१) सूर्योदयापूर्वी किंवा सूर्योदय होताच ट्रिंग ट्रिंग बेल अंगणात घुमायची. बेल वाजवून दूध$$ आवाजाने दारावरच्या फेरीवाल्यांच्या फेरीचा आरंभ होत असे. दूध वाला येणार म्हणून आधीच सुटे पैसे काढलेले असायचे. वडील दूध आणायला जाताच तो नमश्कार शाब म्हणून सलाम ठोकायचा. कधी कधी आपल्या धंद्याबद्दल म्हणजे किती लवकर उठावे लागते किती कष्ट करावे लागतात ह्यांबद्दलही त्याच्या सुरात वडिलाशी हितगुज करायचा.
२)थोड्याच वेळात दुसरी ट्रिंग ट्रिंग ऐकू यायची. पण हा बेल सोबत आधीच पाव$$$$ ओरडत यायचा. ह्याचा धंदा रोजच चाले असे नाही. कारण पाव अधून मधूनच घेतले जायचे. पावा मध्ये दोन प्रकार असायचे एक नरम पाव आणि दुसरा कडक पाव. पाव हवे असतील तर त्यासाठीही सुटे पैसे बाजूला काढलेले असायचे. बेकारीतून आणलेल्या त्या ताज्या पावांना एक चविष्ट उबदार वास असे. पाव हातात पडताच तो चहात बुडवून खाण्याची इच्छा होत असे. कडक पाव कधीतरीच आम्ही घ्यायचो त्यामुळे तेही सहज न तुटणारे, कष्ट करून खावे लागणार्‍या पावाचीही चव कडक असायची. स्मित
३) १०-११ च्या सुमारास जिचे मला खास आकर्षण असायचे अशी हाक यायची. ओळखलंच असेल तुम्ही स्मित म्हावरा घ्या गो$$$$$$$$$/कोलबी घ्या गो$$$$$$$$$$ बुधवार, शुक्रवार, रविवार ह्या तीन दिवशी कोळणी आमच्याकडे नेहमीचे गिर्‍हाईक म्हणून यायच्याच. त्यांची रस्त्यावरून हाक ऐकली की मी खेळत असेल तिथून किंवा घरात अभ्यास करत असेल तर ते सगळे टाकून माश्यांची टोपली आणि कोळीणही पाहायला यायचे. कोळी साडी नेसलेल्या, कानात भावनगरी गठ्ठ्याएवढ्या जाडीच्या रिंगा घातलेल्या, डोक्यावर चुंबळ, चुंबळीवर माश्यांची टोपली त्यावर प्लायवूडचा तुकडा झाकलेला, हातात एका झाडाची छोटी फांदी माश्या हाकलण्यासाठी तर कधी माश्यांच्या वासावर तिच्या पाठी येणार्‍या कुत्रे किंवा मांजरांना हुसकावण्यासाठी. चालण्यात व बोलण्यातही त्यांची लकब असायची. कोळीण आली की जर पाटी (टोपली) जड असेल तर हात लावायला एक जण लागायचा. आई किंवा आजी पाटी खाली उतरवायला मदत करायची. टोपलीत मेणकापडावर कोलंबी/करंदी एका बाजूला एका बाजूला बोंबील कधी कधी बोईटे, छोटे पापलेट वगैरे असे मासे असायचे. मासे खराब होऊ नये म्हणून त्यात मध्ये मध्ये बर्फाचे तुकडे असायचे. हा बर्फ वितळत जायचा तसे मेणकापडाला न जुमानता टोपलीतून पाणी ठिबकत राहायचे. ती फळीवर वाटे लावायची. ते लावत असताना तिची हाताची हालचाल मला विशिष्ट वाटायची. कधी वेळ असेल तर करंदी, कोलंबी निवडून पण द्यायची. मग ती निवडता निवडता घरातून तिच्यासाठी एक चहाचा गरमागरम कप ठरलेला असे.
४) दुपार नंतर खूप फेरीवाले असायचे. ते रोज नाही पण आठवड्याने वगैरे त्यांची फेरी असायची प्रत्येकाची. एक साडी विकणारा यायचा. तो सुरत वरून साड्या आणायचा. त्याच्या साड्या अगदी मऊ आणि चांगल्या रंगात असायच्या. त्या साड्यांना हात लावायला मला खूप आवडायचे. गार आणि मऊ लागायच्या त्या हाताला. त्यांची एक एक प्रिंटही फार सुंदर असायची. बायका मिळून डझनावर साड्या घ्यायच्या त्याच्याकडून कारण रीझनेबलही असायच्या त्या. साडीवालाही गोड बोलून आणि चांगल्या साड्या दाखवून त्याने आपला इतका जम बसवला की आज त्याचे एक मोठे दुकान आहे बाजारात.
५) गरुडी पुंगी वाजवत आला की कुत्र्यांच्या भुंकण्याची त्याला साथ असायची. हाहा हा गरुडी जाडजूड आणि पोट पुढे आलेला असल्याने लगेच ओळखून यायचा. हा आला की नागोबाचे दर्शन जवळून व्हायचे. त्याच्या टोपलीत तो गुप गुमान बसलेला असायचा. पुंगी वाजवली की फणा काढायचा. मग आजी माझ्या हातात पैसे द्यायची. त्या गारुड्याला द्यायला. ते मिळाले की टोपलीच झाकण बंद व्हायचं व नागोबा डोलीत बसल्याप्रमाणे पुढे प्रवासाला निघायचे.
६) स्टोव्ह रिपेरिंग वाला आला हे तो लांब असतानाच समजायचं. कारण त्याची आरोळीच एवढी लांबलचक असायची. इस्टो रिपेर$$$$$$$$$$$$$$$ असा ओरडत यायचा. त्यावेळी प्रत्येकाच्या घरात स्टोव्ह असल्याने ह्याला खूपच डिमांड असायचं. मग त्याला आणण्यासाठी खास रस्त्यावर जाऊन अगदी प्रमुख पाहुणे आणतात तसे त्याला आणले जायचे. आमच्या स्टोव्हच्याही तक्रारी असायच्या. पिन मारूनही तो पॅरॅलिसिस झाल्याप्रमाणे एकाच बाजूला पेटतोय, त्याचा वायसर, बर्नर गेलाय अशा काही बाही तक्रारी असायच्या. मग स्टोव्ह रिपेरिंग वाला ठीक ठाक करून जायचा.
त्या काळी सगळ्यांकडे पितळी भांडी असायची व त्या भांड्यांना कल्हई लावावी लागायची. कल्हई वाल्यांची हाकही ठणठणीत असे. कल्हाई$$$$$$$$$$. आमची ठश्यांची पितळी पातेली/टोपे कल्हईसाठी बाहेर यायची आणि कल्हई करून परत मांडणीवर जाऊन बसायची.
७) हातात लोखंडी टाचण आणि हातोडा घेऊन पाट्याला टाकी लावायला पाथरवट यायचे. पाट्याचा भरपूर वापर झाला, की पाट्याची टाकी, म्हणजे धार कमी होत असे. आठवड्यातून किंवा पंधरा दिवसांतून एकदातरी त्या काळी पाथरवट, किंवा पाट्याला टाकी लावणारे दारावर येत असत. त्यांची "टाकीयेsssssss " अशी हाक ऐकू आली की आई त्यांना बोलवून पाट्याला टाकी लावून घेत असे. ही टाकी लावणारा एक लोखंडी जाड तासणी पाट्यावर ठेवून त्यावर हातोडीनं ठकठक करत ठोकून गाळलेल्या जागा भराच्या तुटक रेषांप्रमाणे पूर्ण पाट्यावर टाकीच्या रेषा ठोकत. हे बघताना मला तसं करण्याची फार इच्छा होई. मी कधीतरी खेळ म्हणून आमच्या घरातली तासणी घेऊन हातोड्यानं तासणी पाट्यावर ठोकायचा प्रयत्न करायचे. पण पाटा फार शिस्तीचा कडक होता. ज्याचं काम त्यानंच करावे, या तत्त्वाचा. माझ्यासाठी कध्धीकध्धी त्यानं नरमाई म्हणून घेतली नाही आणि मला कधी एका शब्दाचीही गाळलेल्या जागेची रेषा बनवता आली नाही.
८) संध्याकाळी शाळा सुटल्यानंतर हमखास यायचा तो म्हणजे खारी-बटर वाला. त्याच्या पेटीच मला फार आकर्षण असायचं. सायकलच्या कॅरियरला तो ती मोठी पेटी लावून आणायचा. पेटी अ‍ॅल्यूमिनियमची आणि चकचकीत असायची. त्या पेटीला आत ओढायचे कप्पेही असायचे. त्यात खारी, बटर, टोस्ट रचलेले असायचे. आणि एक कप्पा अजून आकर्षक असायचा तो म्हणजे केक पेस्ट्रीजचा. तेव्हा मॉन्जीनीज सारखी केकची दुकाने माहीतही नव्हती त्यामुळे ह्या केकच फार आकर्षण असायचं. पण आतासारखा दिसत म्हणून रोज घ्या अस तेव्हा नव्हत. कधीतरी पंधरा दिवसातून किंवा महिन्यातून एखादी पेस्ट्री घेतली जायची. आई घरी केक बनवायची पण ह्या पेस्ट्रीज रंगीत आयसिंगने फुलापानांनी सजवल्यामुळे मोहक दिसायच्या. दोन तीन बटरवाले असायचे त्यातल्या एका सुस्वभावी बटरवाल्याला नेहमी बोलवायचो म्हणून तो आला की आपला बटरवाला आला असे उद्गार निघायचे.
९) हिवाळा, उन्हाळ्यात गोळेवाल्याची गाडी फिरायची. टिंग टिंग वाजले की आम्ही मे महिन्याच्या सुट्टीत एकत्र जमलेली भावंड २५ पैसे, ५० पैसे घेऊन रस्त्यावर धावत सुटायचो. जर कधी जास्त भावंडे जमलेले असलो तर कोणीतरी त्या गोळेवाल्याची गाडीच अंगणात घेऊन यायचो. गोळे वाला प्रत्येकाच्या आवडीनुसार लाल, ऑरेंज, हिरवा, पिवळा असे कलर गोळ्यावर ओतून द्यायचा. गोळा संपेपर्यंत गोळेवाल्याला सोडायचे नाही. जरा का गोळ्यातला रस संपला की लगेच गोळा त्याच्यासमोर धरायचा मग तो त्यावर रंगाची बाटली ओतायचा. असा हा गोळेवाला रंगिबिरंगी थंडगार आस्वाद देऊन टिंग टिंग करत परत जायचा. गोळे वाल्याप्रमाणेच कुल्फीवाला यायचा. त्याच्याकडे कवटही मिळायचे. अंड्याच्या आकारासारखे. ते जरा महाग म्हणजे ५० पैसे किंवा १ रुपयाला असायचे. तेही मधून मधून घ्यायला आवडायचे. तसेच तो रिकाम्या कुल्फीच्या साच्यात आणि त्या कवटात जे दुधाच मिश्रण भरायचा ते पाहायला गंमत वाटायची. रिकाम्या साच्यात भरलेलं दुधाच मिश्रण त्याच डब्यातून आइसक्रीम होऊन बाहेर यायाचं तेव्हा जादू झाल्यासारखी वाटायची. अर्थात तो आधी लावलेले साचे बाहेर काढायचा हे नंतर कळू लागलं.
१०) अजून एक इंटरेस्टिंग फेरीवाला म्हणजे भंगारवाला. ह्याच्यासाठी काय काय जमा करून ठेवलेले असे. कुठे पडलेले लोखंडाचे तुकडे, डबे, बाटल्या काय काय ते सगळं जमा करायचं. तो रद्दी पण घ्यायचा म्हणून घरात जमा झालेले वर्तमान पत्र, रिझल्ट लागल्यानंतर कोरी पाने काढून राहिलेल्या वह्या द्यायच्या. (तेव्हा कोरी पाने जमवून बाईंडींङ करून एक वही रफ वही म्हणून केली जायची) मग भंगारवाला हे सगळं सामान त्याच्या त्या स्प्रिंगवाल्या काट्यात अडकवायचा आणि आपण काटेकोरपणे पाहायचे किती वजन होते ते. मग झालेल्या वजनाचे पैसे त्याने दिले की किती मोठी कमाई झाल्यासारखी वाटायची. मग त्या कमाईचा खाऊ आणला जायचा. एक प्लास्टीकवालाही फिरायचा. तो प्लास्टीकवर लसूण द्यायचा. पण हा लसूण इतका बारीक असायचा की सोलताना नखं दुखायची.
११) माझी अजून एक आवडती फेरीवाली म्हणजे बोवारीण/बोहारीण. पाठीवर कपड्यांचं गाठोडं, डोक्यावर भांड्यांची टोपली आणि हातात एखादं लहान मूल घेऊन भांडीय्ये$$$$$$ करत ती यायची. पंधरा दिवसांनी ते महिन्यांनी हिची फेरी ठरलेली असायची. ती आली की घरातील सगळे जुने कपडे बाहेर निघायचे. मग ती कुठे फाटलंय का, किती उसवलंय वगैरे अगदी नीट पाहून घ्यायची. साड्या, पँट असतील तर मोठं भांड म्हणजे बालदी किंवा टब द्यायची छोट्या कपड्यांवर छोटी भांडी त्यात स्टीलच्या चमच्या, कालथ्या पासून ते टोपांपर्यंत काही वस्तू असायच्या. तिला कपडे कितीही द्या तरी सांगायची एक साडी बघा असेल तर, एखादा शरट तरी. खूप घासाघीस करून नंतर ती एखादं भांड, द्यायची. तिची टोपली पाहायलाही मला खूप आवडायचं. वेगवेगळी भांडी त्या टोपलीत रचलेली असायची. ही जवळ जवळ अर्धातास तरी मुक्काम ठोकायची. मग कधी जेवणाच्या वेळेवर आली तर जेवण नाहीतर चहापाणी करून जायची.
अशा प्रकारे अनेक फेरीवाले पूर्वी दारावर येत असत ज्यांचे लहानपणी आपल्याला कुतूहल वाटायचे. आताही भंगारवाले, चादरवाले, कांदावाले येतात पण आता ते कुतूहल राहिले नाही म्हणण्यापेक्षा त्यांना बोलवायलाही वेळ नसतो. तुमच्याकडे येणार्‍या तुमच्या आठवणीतल्या फेरीवाल्यांविषयीही नक्की शेयर करा.
सौ. प्राजक्ता प. म्हात्रे
इतर ठिकाणी लेख शेयर करताना नावासकट शेयर करावे ही नम्र विनंती.

गुरुवार, १४ जुलै, २०१६

ओल्या मातीच्या कुशीत

पावसाच्या सरी येऊन जमिनीला भिडल्या, की बालपणीच्या अनेक जुन्या आठवणी सरींसारख्या बरसू लागतात. पाऊस आणि माझं एक जिव्हाळ्याचं नातं आहे.
मी शेतकरी कुटुंबातील मुलगी आहे. माझे आई-वडील दोघेही नोकरी सांभाळून शेती करायचे. शेतकरी आणि पावसाचं एक जिवाभावाचं नातं असतं. मे महिना आला की शेतकरी वाट पाहू लागतात ते काळ्या ढगांची, गार गार वार्‍याची, मातीला सुगंध देणार्‍या, बी-बियाणांचे मातृत्व स्वीकारणार्‍या पहिल्या सरीची.
पावसाचे आगमन आपल्या शेतांमध्ये होणार म्हणून आम्ही मे महिन्यापासूनच वर्षाऋतूच्या स्वागताच्या तयारीला लागायचो. मे महिन्याच्या दाहक उन्हात मातीची ढेपळं खडखडीत वाळून शेतातील जमिनीला भेगा पडल्याने आकाशाकडे पाण्याच्या आशेने 'आ' वासून पावसाच्या प्रतिक्षेत असतात. आमच्या शेतात तांदूळ पिकवला जायचा. पाच-सहा शेतांपैकी एक शेत खास म्हणजे बी पेरणीसाठी असे. त्याला आम्ही 'राबाचे शेत' म्हणत असू. राब म्हणजे महिनाभर आधीपासून जमलेला पालापाचोळा ह्या शेतात टाकायचा आणि तो जाळायचा. त्यामुळे शेतातील तणाचे (गवत) बी जळून मातीही भुसभुशीत होते. हा राब जाळताना, जाळलेल्या पाल्याच्या धुराचा एक वेगळाच गंध येतो. रस्त्याने जाताना आजही कुठे तो वास आला की मला पूर्वीची जुनी मैत्रीण भेटल्याप्रमाणे आनंद होतो. राब करताना आम्हा बच्चेकंपनीची त्यात लुडबुड असायचीच. राब लावला की सुकलेलं गवत वगैरे ताडताड आवाज करत पेटायचं, तेव्हा दिवाळीतील फटाके वाजल्याचा आनंद होत असे. ह्या आवाजाने छोटे पक्षीही आवाज करत इकडे तिकडे सैरभैर फिरत असत. मे महिना असल्याने वाडीत जिकडे तिकडे आंब्याचे बाठे पडलेले असत. मग आम्ही बच्चेकंपनी हे बाठे गोळा करायचो आणि त्या आगीमध्ये भाजून ते फोडून त्यातली कोय खायचो. कोय कडवट लागते पण त्याच्यावर पाणी प्यायले की आवळ्याप्रमाणे गोड चव येते. तो कडू रानमेवाही आम्ही चवी‌-चवीने खायचो.
राब हा मे महिन्याच्या दाहक उन्हात केला जाई. राबासकट सगळ्या शेतांची नांगरणी होत असे. मग प्रतीक्षा असे ती गार गार, हिरवे स्वप्न साकार करणार्‍या पावसाच्या सरींची. पण तेव्हा पाऊस फसवा नव्हता, वचन दिल्याप्रमाणे अगदी ७ जूनला बरोबर स्टेशनवर उतरायचा. ७ जूनची मी वाढदिवसासारखी वाट बघायचे. कारण पहिल्या सरीत चिंब भिजायला मिळायचे. पहिल्या पावसात भिजल्यावर त्वचेची रोगराई निघून जाते म्हणून आई स्वतः ह्या पहिल्या पावसात मला भिजायला सांगायची. पहिला पाऊस मातीला येऊन भिडला की जो अनोखा सुगंध दरवळतो तो माझ्या मनाला अजून भिडतो. त्या पहिल्या सरी, तो मातीचा सुगंध आणि ते पावसात-
ये रे ये रे पावसा, तुला देतो पैसा
पैसा झाला खोटा, पाऊस आला मोठा
ये गं ये गं सरी, माझे मडके भरी
सर आली धावून, मडके गेले वाहून
हे गाणं गुणगुणत, गुणगुणत कसलं, मोठ्याने ओरडतच मनसोक्त भिजायचे. त्या गार गार सरींनी कधी कधी थंडी पण वाजायची. पण त्या कुडकुडण्याचा आनंद विलक्षण होता.
मी शाळेतून एकदा घरी आले की लगेच शेतात धाव घेत असे. पावसाच्या सरींना सुरुवात झाली, जमीन भिजली की राबाच्या शेतात भात (तांदळाचे बियाणे) पेरला जाई. भात पेरायला मी पण मध्ये मध्ये लुडबुड करत असे. तो मुठीत धरून फेकायला मौज वाटत असे. त्या भातकणांची टोके मुठीत हलकेच आवळून त्यांच्या खुणांची तळहातावर झालेली डिझाइन पाहणे हा तेव्हा छंदच होता. ते भातकणांचे टोचणेही तेव्हा सुखद वाटे.
काही दिवसांतच पेरलेल्या बियांतून कोवळे अंकुर निघत. जर जोरदार पाऊस पडला तर अंकुर पाणी साठल्यामुळे दिसायचे नाहीत. पण हलक्या सरी पडल्या तर अंकुर फुटलेले व हळूहळू नवीन जन्माला आलेली बाळरोपं बाळसं धरताना पाहून फार आनंद होत असे. अनेकदा ह्या कोवळ्या ओल्या रोपांवरून मी अलगद हात फिरवत असे. बाळसं धरलेल्या रोपांच्या शेताचा अगदी हिरवा गालिचाच तयार होत असे. ह्या गालिच्याला म्हणजेच त्या रोपांना आमच्याकडे 'आवण' म्हणतात. हे आवण तयार होईपर्यंत पाऊस चांगलाच जोर धरत असे. आवणाच्या शेतात बांध बांधला जाई त्यामुळे त्या शेतात पाणी साठून रोप चांगले वाढत असे.
एकदा का हे आवण तयार होत आले म्हणजे, ते इतर शेतांमध्ये रुजण्याएवढे वाढले, की इतर नांगरलेल्या शेतांमध्ये आळी फिरविली जात. आळी म्हणजे नांगराला फळी बांधून त्याने नांगरलेले शेत सपाट म्हणजे ढेपळे सारखी केली जात. फळी नसेल तर मोठ्या झाडाची एखादी मजबूत फांदी तोडून ती लावली जात असे. ह्या आळीवरती वजन ठेवणे आवश्यक असे. मग त्यावर एखादा मोठा दगड बांधला जाई किंवा घरातील लहान मुलांना बसविले जाई. आमच्या शेतांमध्ये आळी कधी फिरवायची ह्याची मी वाटच पाहत असे आळीवर बसण्यासाठी. मस्त गाडी गाडी खेळल्याची मजा यायची. सोबत ढवळ्या-पवळ्या व त्यांचा मालक कधी त्यांना ओरडत तर कधी मायेने गोड बोलून त्यांच्याकडून आळी फिरवून घेत. आळी फिरवताना पाऊसही यायचा. नाहीच आला तरी शेतातील चिखलयुक्त पाणी भिजवायचेच मला. पण तेव्हा कुठे त्याची तमा असे?
शेतांना आळी फिरवून झाली की लावणीची लगबग चालू होत असे. लावणी चालू झाली म्हणजे घरात काहीतरी सणवाराची लगबग आहे असे वाटे. लावणीच्या हंगामात आई शाळेला सुट्टी घ्यायची आठवडाभर. कारण शेतावर लावणीसाठी मजूर बायका-माणसे येत. घरातही आई-आजीची कामे उरकण्याची घाई होत असे. त्यांच्या चहा-पाण्याची सोय करावी लागे. आम्ही घरातील सगळेच ह्या माणसांबरोबर शेतात उतरायचो. कोणतेही शेताचे काम चालू करताना पहिला नारळ फोडून 'शेत चांगलं पिकू दे,' म्हणून देवाला प्रार्थना केली जात असे व गोड प्रसाद वाटला जात असे. पहिला आवण खणण्याचा म्हणजे रोपे उपटण्याचा कार्यक्रम असे. आवणाच्या शेतात उतरण्या आधी वडील नारळ फोडत व सगळ्यांना जिलबी किंवा म्हैसूर वाटत. सगळ्यांचे तोंड गोड झाले की आवण उपटून त्यांची हातात मावेल इतकी जुडी बांधली जायची. त्याला आम्ही गुंडी किंवा मूठ म्हणायचो. शेतांमध्ये ढोपरापर्यंत पाणी असे. ह्या गुंड्या बांधून त्याच शेतात टाकायच्या व पुढे आवण उपटत जायचे. मागे राहणार्‍या गुंड्या पाण्यावर तरंगत असतात. आवण खणताना एक वेगळाच सुगंध येतो भाताच्या रोपाचा. तेव्हा तो नेहमीचा वाटे पण आता कुठे आला तर जुन्या आठवणींनी मन गलबलून जाते. एकदा का आवण खणून झाले की मुठी मोठ्या टोपलीत गोळा केल्या जात व इतर शेतांमध्ये अंतरा-अंतरावर फेकल्या जात. हे फेकाफेकीचे काम करण्यातही मजा यायची. कधी कधी सैल बांधलेली मूठ फेकताना सुटून पसरत असे. मग ती तुझी, ती अमकीने बांधलेली असेल असा बायकांचा आरडाओरडा चालत असे. कोण काम जलद करतं, कोण हळू करतं ह्यावरही कुजबुज होत असे. ह्या दिवसांमध्ये पाऊस दिवसरात्र पडायचाच. मजूर मेणकापडाचे डोक्यावर टोक (टोपीसारखे बांधून) बांधून अंगभर झग्यासारखे सोडायचे. आई-वडील रेनकोट घालायचे. मलाही रेनकोट होता पण मला त्या मजुरांसारखा पोषाख आवडायचा म्हणून मी मिळेल ते प्लॅस्टिकचे कापड घेऊन त्यांच्यासारखे हट्टाने बांधून घ्यायचे. जोराचाच पाऊस आला की आई घरी जायला सांगायची पण मी कुठल्यातरी झाडाखाली जाऊन बसत असे.
मुठी फेकून झाल्या की लावणीला सुरुवात व्हायची. लावणी करायला मला खूप आवडायची. मला लावणी ताला-सुरात केल्या सारखी वाटे. मनोरंजनासाठी बायका गाणी गात तर कुठल्या गोष्टी सांगत, नाहीतर कोणाला भूत दिसले, कोणी कोणाला मारले, कोणाची सासू छळते, कोणाची सून भांडखोर आहे, अशा खबरांची बरसात चालू असे. पण माझे विश्व वेगळेच असे. मी कधी कलात्मक रोपे खोचत असे. मग घरातील, मजूर लोक माझे कोडकौतुक करत की किती भराभर लावते, किती छान लावते, हिनेच अर्धे शेत लावले. तेव्हा मला ते खरेच वाटायचे. ही रोपे जमिनीत रोवताना कधी कधी टणक मातीमुळे बोटे दुखायची. पण कोणाला सांगायचे नाही, नाहीतर ही मौज करायला मिळणार नाही, आपले कौतुक होणार नाही! रोपे लावून कंटाळा आला की शेताच्या बांधावरच्या मातीने भातुकलीची खेळणी बनवायची, तसेच शेतातल्या चिखलात मनसोक्त खेळायचे. कधी त्यात उड्या मारायचे तर कधी थेट शेतात बसून पोहण्याची नक्कलही करायचे. हे पाहून मात्र घरच्यांचा ओरडा मिळायचा. मग तात्पुरते बंद करायचे. त्यांचे लक्ष नसले की परत चालू करायचे. शिवाय शेतात माखून झाल्यावर आमच्या विहिरीला जो थाळा होता त्या थाळ्याच्या स्वच्छ व गार पाण्यात चिखल काढण्यासाठी डुंबायला मिळायचे.
शेतावर काम करणार्‍या मजुरांसाठी सकाळी व दुपारी चहा व नाश्ता म्हणून टोस्ट किंवा बटर आणायची आई. हा चहा आणि खाऊ पावसापासून बचाव करत शेतावर आणावा लागे. मग एका झाडाखाली बसून सगळ्यांना चहा आणि टोस्ट किंवा बटर वाटले जात. हे वाटताना तसेच खाताना झाडाचे टपोरे थेंब मात्र चहा तसेच टोस्ट बटरांवर पडत. चहात टाकण्याआधीच ते थोडे नरम होत. त्याची एक वेगळीच मजा आणि चव लागायची. मला ती आवडायची.
ही अशी वर्षाऋतूतील लावणी आठवडाभर चाले. पावसातली शेतावरची मौज त्या ८-१० दिवसांत मी अगदी पुरेपूर करून घेत असे. ह्या दिवसांत रात्री जास्त अभ्यास करावा लागे.
शेतीची लावणी झाली तरी वर्षाऋतूचा आनंद त्याच्या समाप्तीपर्यंत मी लुटत असे. आमच्या घरासमोरच मुख्य रस्त्याला लागून विरा (समुद्राला मिळणारा मोठा नाला) आहे. हा विरा धोधो पावसात तुडुंब भरून वाहत असे व त्याचे रस्त्यावर गुडघाभर पाणी साचत असे. हा वाहणारा विरा माझ्या मौजेसाठी वरदानच असे. ह्या तुडुंब वाहणार्‍या विर्‍यामुळे शाळेत जाताना त्या डोफाभर पाण्यात डुबुक डुबुक करत चालण्याचा आनंद मिळायचाच शिवाय भिजल्यामुळे शाळेतून शिक्षकही घरी लवकर सोडायचे. कधी कधी तर पावसाने जास्तच जोर धरला तर घरातूनच मला शाळेला सुट्टी मिळे, कारण विर्‍याच्या पाण्याला लोट येत असे. माणसे विर्‍याच्या दिशेने खेचली जायची म्हणून आई-वडील मला शाळेत पाठवायचेच नाहीत. मग काय दिवसभर पावसाची मजा अनुभवायची. अंगणासमोरच्या जमलेल्या पाण्यात होड्या सोडायच्या, शेवंती, अबोली, जास्वंदी, मोगरा ह्या सारख्या झाडांची बोखे, फांद्या तोडून पावसात लागवड करायची. आईला सुट्टी असेल तर आई अशा गारेगार वातावरणात गरम गरम बटाटेवडे, कांदाभजी बनवायची. ते खाण्याच्या मजेचे काही वर्णन करायलाच नको.
पाऊस सुरू झाला म्हणजे पावसाची मोठी आठवण म्हणजे बाहेर तसेच घरात फिरणारी जनावरे. आमच्या घरात दरवर्षी न चुकता सूर्यकांडार येत असे. कधी कधी वडील, भाऊ आजूबाजूच्या लोकांना बोलवून त्यांना मारत असत तर कधी त्यांना जीवनदान देत असत. लहान असताना पावसाळ्यातल्या ह्या सूर्यकांडारींची मात्र मला भीती वाटायची. कारण ही चावली तर सूर्य उगवायच्या आत माणूस मरतो, हे मनावर बिंबले होते. तसे इतर सापही असायचे फिरत आजूबाजूला. अजूनही असतात. त्यात नाग, अजगर, फुरशा, धामण, पाणशिरडा, नानेड्या ह्यांचा समावेश असायचा. ह्यांची कधी जास्त भीती वाटली नाही. त्यातले पाणशिरडा आणि नानेड्या हे तर निरुपद्रवीच.
पावसात एक खेळ असायचा तो म्हणजे अंगणात येणार्‍या खेकड्यांना कोणाकडून तरी पकडून घेऊन त्यांना दोरा लावायचा आणि आपल्याला हवे तिथे फिरवायचा. पाणी डबक्यात, शेतात साठले की बेडकांची डराव-डराव रात्री चालू होत असे. पावसाळ्यात दिवे लागले की पंखवाल्या माश्या घराचा ताबा घेत. ह्या खूप सतावायच्या. ह्यांच्या बंदोबस्तासाठी आई बल्ब/ट्यूब खाली परातीत पाणी ठेवत असे. मग बल्ब/ट्यूबचे प्रतिबिंब पाण्यात पाहून माशा त्या पाण्यात पडून मरायच्या. डासांसाठी धुरी केली जायची. ह्या धुरीत धूर होण्यासाठी ओले गवत टाकले जायचे. त्याचा एक विशिष्ट वास यायचा.
पावसात येणारे सुखद कीटक म्हणजे काजवे. हे काजवे रात्री झाडावर दिवाळीच्या लाइटिंग प्रमाणे झगमगत. त्यांचा तो हिरवा कंदील मला अजून मोहक वाटतो. पूर्वी त्या बिचार्‍या काजव्यांना पकडून मी काचेच्या छोट्या डबीत ठेवत असे तर कधी त्यांचा प्रकाश पाहण्यासाठी पूर्ण काळोख करत असे.
असा हा वर्षाऋतू. अजूनही आठवणी थांबवायला मन तयार होत नाही. खूप काही लिहावंस वाटतं. पावसाळ्यातला हिरवागार होणारा निसर्ग, चिखलात उगवणारी कमळे, विर्‍यांतून शेतात येणारे मासे, पावसात हाताने पाणी काढता येईल इथवर भरणारी विहीर, उगवणारी रानफुले व ती गोळा करण्याचा माझा छंद, पावसाळी भाज्यांची लागवड, करांदे, हळदी अशी कंदमुळे खणणे, पावसाळी रानभाज्या, पावसातली ओली प्राजक्ताची फुले, मला घाबरवणारा विजांचा गडगडाट, सोसाट्याचा वादळी वारा, टप टप पडलेल्या गारा, पावसातले सणवार आणि अजून कितीतरी गोष्टी वर्षाऋतूने माझ्या सुखद आठवणींच्या गाठोड्यात जोपासून ठेवल्या आहेत.
सौ.प्राजक्ता म्हात्रे
मायबोली दिवाळी अंक २०१४ मध्ये प्रकाशीत

गुरुवार, ३० जून, २०१६

जीवाभावाचा पार

आमचा उरणचा कुंभारवाडा अजूनही झाडाझुडपांच्या सावलीत आहे ही एक सुखद गोष्ट आहे. आमच्या वाडीतील घराभोवतीही काही जुनी झाडे आहेत. त्यातच घराच्या बाजूलाच एक पुरातन आंब्याचे झाड आहे. आम्ही १२ वर्षापूर्वी इथे नवीनच राहायला आलो तेव्हा माझ्या सासर्‍यांनी त्या आंब्याच्या झाडाला एक मोठा पार बांधून घेतला.आता हा पार म्हणजे आमची एक जीवाभावाची वास्तूच झाली आहे. आम्ही जॉइंट फॅमिली असल्याने हा पार म्हणजे मोकळ्या हवेतील आमच्या कुटुंबाचे स्नेहसंमेलनाचे ठिकाण म्हणा किंवा आमचा कट्टा म्हणा. घरातील लहान मुलांसाठी हा पार म्हणजे जणू मामाचे गावच.
झाड पुरातन आणि मोठा असल्याने पारावर गार सावली पहुडलेली असते. सुट्टीत आमच्या घरातील बच्चे कंपनी ह्या पारावर अनेक खेळ खेळतात. आंब्याच्या फांदीला बांधलेल्या दोरीच्या झोपाळ्यावर माझ्या मुली श्रावणी आणि राधा मनमुराद झोके घेतात. दोघी लहान असताना त्यांना भरवण्याचा कार्यक्रम बर्‍याचदा ह्याच पारावर चिऊ काऊ दाखवत व्हायचा. पुतण्या अभिषेक फुटबॉल व क्रिकेट खेळताना पार बॉल अडवून खेळाचा आनंद लुटत असतो. मधून मधून संध्याकाळी आम्ही घरातील सर्व मंडळी पारावर एकत्र बसून चणे, शेंगदाणे, भेळ भेळीचा बेत करतो व खात गप्पा मारत बसतो तेव्हा तो पारही सगळ्यांना एकत्र भेटून सुखावतो. महिन्यातून एकदा तरी रविवारी आम्ही पारावर एकत्र जेवायला बसतो. ह्या वनभोजन आणि सहभोजनामुळे जेवणाला वेगळाच आनंद व रुचकरपणा येतो.
घरात काही मोठे कार्यक्रम म्हणजे लग्न, बारशांसारखे असले किंवा मोठ्या प्रमाणात पाहुणे आले की ह्या पाराचा आम्हाला मोठा आधार असतो. मोठ्या प्रमाणात बाहेर बनणार्‍या जेवणाची तयारी ह्या पारावरच चालू असते. जेवण तयार झालं की सगळं जेवण पारावरच ठेवून पाराच्या समोरच्या भागात टेबल खुर्च्यांच्या पंगती मांडल्या जातात.
आमच्या गैरहजेरीत पारावर पशू पक्षी बागडत असतात. ह्याच आंब्याच्या झाडावर अनेक ढोली आहेत ज्यात ह्या साळुंख्याची कुटुंब राहतात. त्यामुळे त्यांचे संवाद त्यांची भांडण, त्यांचा लाडिकपण सगळाच ह्या पारावर चालू असतो. इतर अनेक पक्षांची हजेरी पारावर लागत असते.
असा हा आमचा जिव्हाळ्याचा पार सगळ्यांना गुण्या गोविंद्याने नांदवून घेणारा, कधी कंटाळा आला, मूड नसला, थकवा जाणवत असला की ह्या पारावर शांत जाऊन बसलं की ह्या पाराच्या सहवासात तो थकवा दूर पळून जातो. नवीन उत्साह निर्माण होतो.


Displaying DSC04005.JPG

Displaying DSC04005.JPG

मौज गणेशोत्सवाची

वळणदार सोंड, मोठाले सुपासारखे कान, बोलके आणि हसरे डोळे, चार हात आणि त्या हातात असणार्‍या वस्तू, मुकुट, पितांबराचा आकर्षक रंग, पुढ्यात बसलेले पिटुकले उंदीरमामा, कलाकुसर केलेली मखर अशा वैविध्यतेमुळे अगदी बालपणापासूनच बाप्पा आवडीचे. तशी काही माझी चित्रकला छान नव्हती पण चित्र काढायची समज आली तेव्हा बाप्पाचे खूप वेळा चित्र रेखाटले असेल. मला त्याची वेगवेगळी रूपं काढायला आवडायची. विशेष भर दिला जायचा कान, सोंड आणि मुकूटावर. गणपतीच्या दिवसांत येणार्‍या अंकातील, वर्तमान पत्रातील गणपतीचे फोटो पाहून तसे चित्र काढण्याचे प्रयत्न करायचे. मला वाटतं माझ्यासारखे बालपणी सगळ्यांनाच असे वाटत असावे.
माझ्या चुलत काकांच्या घरी आमच्या कुटूंबातील गणपती असल्यामुळे आमच्या घरी कधी गणपती बसवला नाही. त्यांच्याकडे राहण्याची सोय नसल्याने आम्ही बाप्पाचे दर्शन घेऊन परत येत असू. मला खूप वाटायचे की आपल्या घरी पण गणपती बाप्पाची स्थापना करावी. मी दर वर्षी आई-वडिलांकडे हट्ट करायचे की आपल्या घरी गणपती मांडूया. मग माझी समजूत घालण्यासाठी माझे वडील आमच्या हॉलमध्ये टेबल मांडून त्यावर घरातील गणपतीची तसबीर काढून लावायचे. बाप्पा समोर फळं, मिठाई मांडून ठेवायचे. आई हार घालून पुजा करायची. मला त्याने उत्साह येई आणि मी मग सजावटीचे काम करायचे. मखर करायला जमण्यासारखे नव्हते..मग चकाकीचे किंवा डिझाईनचे पेपर पाठी आणि टेबलला चिकटवायचे, कुंड्या बाजूला मांडायच्या. घरासमोर प्राजक्ताचा सडा असायचाच, मग ह्या फुलांच्या माळा करुन त्या पाठी सोडायच्या..असे करुन मी बाप्पा आपल्या घरी असल्याचे समाधान मानायचे. आई-वडील आरतीही करायचे मला घेऊन. आमच्या घरात मग हा बाप्पा पाच दिवस बसायचा टेबलवर. पाच दिवस झाले की वडील पुन्हा त्याला देवघरात त्याच्या स्थानी नेऊन बसवायचे.
टेबल वरून अजून एक आठवण झाली. आमच्या घरात एक टेबल होतं, त्याला मध्ये आरसा व बाजूला दोन खण होते. ते टेबल दरवर्षी आमच्याकडून गावातील एका कुटूंबात गणपती स्थापनेसाठी नेलं जायचं. त्या टेबलला आम्ही 'गणपतीचं टेबल' म्हणूनच नाव ठेवले होते.
गणपतीच्या दिवसांत आई-वडिलांबरोबर ओळखीच्या लोकांकडे गणपती बाप्पा पाहायला जायचे. प्रत्येकाचे वेगवेगळे रूप मनाला भावायचे. माझ्या आईचे शिक्षण तिच्या मामांच्या घरी झाले. गणेशोत्सवात आई एक दिवस राहण्यासाठी तिच्या मामांकडे वरळीला नेत असे. तो प्रवास मला आवडायचा. कारण उरण वरून मोरा बंदराला जाऊन लाँच मध्ये बसायचं, मग धक्क्यावर उतरलं की वडील मला आइस्क्रीमचा कप आणून द्यायचे. जाता-येता हा आइसक्रीमचा कप मला मिळायचा. आता रोज आइस्क्रीम मिळतं, पण तेव्हा दुर्मिळ असणार्‍या त्या आइस्क्रीमची चव अजून जिभेवर आहे.
वडील मुंबईतील बरेचसे सार्वजनिक गणपती आम्हाला दाखवायचे. त्या सार्वजनिक गणपतीचे देखावे, चलचित्र पाहण्यासाठी रांगेत उभे राहावे लागायचे. ते पाहण्यासाठी मला मुंबईला जायला खूप आवडायचे. आईच्या मामांच्या घरच्या गणपतीलाही मला खूप प्रसन्न वाटायचे व तिथली रात्र मला आवडायची. कारण रात्री तिथे मामांची लेक व जावई फुलांची कंठी, हार करत बसायचे, दूर्वा निवडायचे. पुठ्ठ्यावर ते दोर्‍याने सायलीच्या, चमेलीच्या कळ्या ओवून कंठी तयार करत. ते पाहण्यात, फुलांचा सुगंध अनुभवण्यात मी दंग व्हायचे.
आमच्या गावामध्ये माझी मावस बहीण राहते. तिच्या घरी गणपती असे. जरा मोठी झाल्यावर मुंबईचे दिवस सोडले तर बाकीचे दिवस मी ह्या मावस बहिणीकडे गणपतीची मौज करायला जात असे. तेव्हा गणपतीच्या पहिल्या दिवशी ताकीद असे की चंद्र पाहायचा नाही म्हणून..त्या दिवशी फक्त संध्याकाळपर्यंत जायचे. बाकी इतर दिवशी संध्याकाळ पासून रात्री १२-१ पर्यंत जागरण करायला मी तिथे थांबत असे. तेव्हा जागरणात आम्ही बायका व मुली मिळून झिम्मा, फेर, फुगड्या खेळायचो. फुगड्या खेळताना वेगवेगळे उखाणे घेतले जायचे, त्यातला आता एकच आठवतो.
'चुलीत भाजला पापड पापड .... चा नवरा माकड माकड' हाहा
झिम्म्यासाठी पुढील गाणे वेडे वाकडे आठवते ते असे. तुम्हाला परफेक्ट माहिती असेल तर नक्की प्रतिसादात टाका.
आंबा पिकतो, रस गळतो
कोकणचा राजा झिम्मा खेळतो
झिम पोरी झिम
कपाळाचा झिम
झिम गेला उडून
पोरी आल्या रुसून
सर सर गोविंदा येतो
मजवर गुलाल फेकीतो,
या रे गुलालांच्या लाल
आमच्या वेण्या झाल्यात लाल
घडव घडव रे सोनारा
माणिक मोत्यांच्या बिल्वरा
बिल्वराला खिडक्या
आम्ही बहिणी लाडक्या
लाड सांगू बाप्पाला
मोती सांगू काकाला
आता पुढचे आठवत नाही.
हे सगळे करताना मध्ये एक जण झांझर तर एक जण ढोलकी घेऊन वाजवत बसे त्या तालावर आम्ही फेरही धरत असू. फेर धरताना पुढील गाणे असायचे. अर्धवट येतेय ते लिहिते.
गणपती देवा, पडते मी पाया, काय मागू मागणं रे
काय मागू मागणं रे देवा, काय मागू मागणं रे ?
गळ्यातलं मंगळसूत्र अखंड राहूदे, हे माझं मागणं रे
हेच माझं मागणं रे देवा, हेच माझं मागणं रे
गणपती देवा, पडते मी पाया ...........
हातातला चुडा अखंड राहूदे, हेच माझं मागणं रे
हेच माझं मागणं रे देवा, हेच माझं मागणं रे
गणपती देवा, पडते मी पाया ...........
कपाळीच कुंकू अखंड राहू दे, हेच माझं मागणं रे
हेच माझं मागणं रे देवा, हेच माझं मागणं रे
गणपती देवा, पडते मी पाया ...........
पायातले पैंजण अखंड राहू दे, हेच माझं मागणं रे
हेच माझं मागणं रे देवा, हेच माझं मागणं रे
गणपती देवा, पडते मी पाया ...........
पायातली जोडवी अखंड राहू दे, हेच माझं मागणं रे
हेच माझं मागणं रे देवा, हेच माझं मागणं रे
गणपती देवा, पडते मी पाया ...........
हे गाणं तेव्हा फेर धरण्यासाठी म्हणून गायचो. तेव्हा त्याचा अर्थ कळत नव्हता आता तो समजतोय काय आहे ते स्मित
त्यानंतर कोंबडा - अक्का बाईचा कोंबडा पाटी खाली झाकला (पुढे कोणीतरी कंटिन्यू करा स्मित)
मग पिंगा, बसफुगडी. बसफुगडीला काहीतरी बसफुगडी पाय लंगडी असे गाणे असे.
बायकांचे खेळून झाले की पुरुष वर्गही मजा करत असे. तेव्हा पत्त्यांचे एवढे सोंग नव्हते. पुरुष मंडळी, तरुण मुले ढोलकी वाजवीत बाल्या डान्सही करत. नंतर गप्पा गोष्टी रंगत कधी बाप्पाच्या, तर कधी भुताखेताच्या हाहा
असे पाच दिवस मजा करत घालवले की मग विसर्जनाचा दिवस. हा दिवस मला खूप आवडे कारण आमच्या गावातल्या गणपतींचे विसर्जन समुद्र किनारी होत असे. तेव्हा समुद्र किनारी जाण्यासाठी आम्हाला विर्‍यातुन जावे लागे. तेव्हा विरा पाण्याने भरलेला असायचा. अश्या पाण्यातून फ्रॉक सावरत तर कधी त्याची पर्वा न करता डुबुक डुबुक करत जायला मला खूप आवडे. तेव्हा गावात फक्त ४ गणपती होते. सगळे गणपती एकत्र निघत आणि गणपती बाप्पा मोरया च्या गजरात विसर्जनास निघे. कधी कधी पाऊसही पडे, माझ्या उत्साहाला मग अजूनच उधाण. समुद्र किनारी गेल्यावर बाप्पाची आरती होई आणि मग प्रसाद वाटला जाई. हा प्रसादही कधी कधी पावसामुळे हातात भिजून जायचा व तसा भिजलेला प्रसाद खायलाही मजा येई.
लग्न झालं आणि सासरी आले. इथे मात्र माझी घरात गणपती असण्याची इच्छा पूर्ण केली बाप्पाने. सासरी नवसाचा म्हणून साखरचौथीचा गणपती मांडला जातो.  आता गणपतीच्या दिवसांत मला ती रुखरुख लागत नाही.
काळ बदलला तशी त्या काळची मौजही बदलत चालली आहे. हल्ली विभक्त कुटूंब पद्धतीमुळे घराघरांत गणपती आणला जातो. एकमेकांकडे जायला सवडही मिळत नाही. जागरणांसाठी काही ठिकाणी जुगार वाढू लागला आहे. छोटी मुले मोबाईल, काँप्युटर वर गेम खेळत जागरण करतात. पूर्वीचे फेर, झिम्मा आता लयाला चालले आहेत. आत्ताचा तरुण वर्ग बाल्या डान्स करू शकेल का हा प्रश्न पडतो आहे. पूर्वी गावातील गणपती एकत्र जायचे म्हणून एकमेकांसाठी थांबायचे. आता घराघरांत गणपती झाल्याने गर्दी वाढेल म्हणून आपला गणपती लवकर काढू ह्या धांदलीत गणपती बाप्पाच्या विसर्जनाचा दु:खमिश्रीत आनंद आपण गमावत चाललो आहोत.
हे झाले माझे अनुभव आणि मतं. सगळ्यांनाच असे अनुभव येत असतील असं नाही. शेवटी जमाना बदलतोय तसा गणेशोत्सवातही बदल होणारच. आनंदाची माध्यमं ही बदलत जाणारच. मात्र हे वाक्य कधीच बदलणार नाही -
"गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या!".
(मायबोली गणेशोत्सव २०१२ मध्ये प्रकाशीत)

स्वयंपाकातील विठोबा

प्रयत्ने वाळूचे कण रगडिता तेलही गळे! पण मला माझ्या आवडत्या पाट्यावरवंट्याच्या बाबतीत एक म्हण तयार करावीशी वाटते - पाट्यावरवंट्यावर जिन्नसे रगडिता रूचिरस पाझरे'. हसू नका, पण बिचार्‍या पाट्यावरवंट्यावर मी कुठले गाणे ऐकले नाही, कुठली चांगली म्हण ऐकली नाही, म्हणून हा प्रयत्न.
पाट्यावरवंट्याची जोडी दिसायला काळी कुळकुळीत. जणू विठोबारखुमाईची जोडी. पाट्याचा आकारही मंदिरासारखा किंवा कौलारू घरासारखा. वरवंटाही अगदी लांबट गरगरीत. पूर्वी प्रत्येकाच्या घरात त्यांच्या ऐपतीनुसार किंवा आवडीनुसार पाट्यावरवंट्याचे छोटे किंवा मोठे आकारमान ठरलेले असायचे.
लहानपणी या पाट्यावरवंट्याचा बराच सहवास लाभला आहे. अगदी कळत नव्हते तेव्हा, बालपणात म्हणाल तर कुठलातरी पाला वाडीतून आणायचा आणि पाट्यावर वाटून ती मेंदी आहे का, रंग येतो का ते पाहायचं, कारण मेंदीची पानेच तेव्हा ओळखता यायची नाहीत. काही दिवसांनी मेंदीच्या पानांचा शोध माझ्या बालदृष्टीस लागला आणि त्यावर मी माझ्या इवल्याश्या बोटांनी मेंदीचा पाला रगडू लागले. तेव्हा खरंतर वरवंटा हातात यायचा नाही. जड असल्यानं फार कष्टानं तो उचलून घ्यायचा. कधीकधी ठेचताना हाताची बोटे वरवंट्याखाली सापडायची. कळ यायची पण मेंदीचा रंग ती कळ सुसह्य करायचा. रंग येण्यासाठी त्यात काथ, लिंबूरसही वाटायला घेत असत. मेंदीचा पाला वाटत असतानाच हात लाल होऊन जायचे. आताच्या बाजारी मेंदीपेक्षा तो वाटलेल्या मेंदीचा सुगंध, रंगच काही और असे.
pata-1.png
आई पाट्यावर वाटण वाटायची. ते पाहत असताना मलाही अनुकरण करावेसे वाटे. वरवंटा धरण्याइतपत हातात बळ आले तेव्हा कधीतरी चटणी वाटायला घ्यायचे. चटणीत कैरी / हिरवी चिंच किंवा करवंद, खोबर्‍याचे तुकडे किंवा खरवडलेले खोबरे, जाड मीठ, मिरची घ्यायचे. पहिले खोबर्‍याचे तुकडे ठेचायचे, मग त्यावर मिरची, कैरी / हिरवी चिंच किंवा करवंद, मीठ टाकून सगळे एकत्र ठेचायचे. मग ते सर्व जिन्नस पाट्याच्या खालच्या बाजूला घेऊन वरवंट्यानं घसपटून वाटत वरच्या भागावर न्यायचे. एकदा वाटून चटणी बारीक व्हायची नाही. मग परत वरचे वाटण खाली घेऊन अजून एकदोनदा वाटून ही चटणी बारीक वाटायची. ही चटणी आठवूनच तोंडाला पाणी सुटतं.
भाजी आणि मासे, मटणाच्या रश्शाचे वाटणही या पाट्यावर वाटल्यानं अगदी चविष्ट लागायचं. भाजी आणि माश्यांसाठी खोबरं, मिरच्या, आलं, लसूण हे सगळं एकत्र वाटून वाटण केलं जायचं, मटणासाठी, चवळी, छोले या भाज्यांसाठी आलं-लसूण असं वेगळं वाटण केले जायचं, तर अजून अख्खे कांदे आणि सुक्या खोबर्‍याची वाटी चुलीत भाजून दोघांचे एकत्र वाटण केले जायचे. भाजलेलं सुकं खोबरं ठेचताना मध्येच एखादा तुकडा तोंडात टाकायचा छंद होता मला. मग त्या खोबर्‍याची अप्रतिम चव वाटण कमी व्हायला कारणीभूत असायची. चुलीत भाजल्यानं कांदा-खोबरं काळं झालेलं असे. त्यामुळे हातही काळपट व्हायचे. मला गंमत वाटायची ती वाटण करून झाल्यावर आई जे पाट्यावरवंट्याला लागलेलं वाटण पाण्यानं काढायची त्याची. अर्धी वाटी वगैरे पाणी वरवंटा पाट्यावर ठेवून प्रथम वरवंटा तेवढ्याश्या पाण्यात धूत असे. मग तेच पाणी पाट्याच्या सर्व दिशांनी हातानं सरकवून वाटण गोळा करत ज्या बशीत वाटणाचा गोळा ठेवलेला असे, त्याच वाटीत ढकलत असे. मी याचं नंतर अनुकरण करू लागले.
pata3.jpg
उन्हाळ्यात चिंचा तयार होऊन काटळून (काटळून म्हणजे चिंचेतील बिया काढणं) झाल्या की त्याचे आई-आजी मीठ लावून गोळे करत असत. चि़ंचेच्या गोळ्यांसाठी जाड्या मिठाचा वापर करतात. हे जाडं मीठ आई-आजी पाट्यावर जाडसर वाटायच्या. मीपण हे मीठ वाटताना पाट्यावर मिठात हात घालून लुडबूड करायचे. पाट्यावरच्या खरडलेल्या मिठाचा तो खरखरीत स्पर्श कोवळ्या हातांना टोचणारा, पण सुखकारक वाटायचा. याच पाट्यावर आई-आजी चिंचेचे गोळे वळायच्या.
साबुदाण्याच्या खिचडीसाठी किंवा इतर कशासाठी लागणारा शेंगदाण्याचा कूट पाट्यावर छान भरडून निघत असे. थोडा जाडसर कूट असेल, तर अजून मजा यायची. भरडताना भाजलेल्या शेंगदाण्यांचा येणारा खरपूस वास त्या पाट्यालाही काही काळ बिलगून राही.
दिवाळीत साठ्याच्या करंज्या करतानाही करंजीचे पीठ कुटण्यासाठी पाट्यावरवंट्याचा उपयोग केला जायचा. अजून उपयोग व्हायचा, तो म्हणजे पापडाचे पीठ कुटण्यासाठी. हे काम भाऊ किंवा वडील किंवा आजूबाजूची एखादी दणकट बाई करायची. कारण हे ताकदीचं काम असायचं. पण सगळ्याच कामात लुडबुडायचं, ही सवय असल्यानं मीपण मध्येमध्ये बिचार्‍या पिठावर घाव घालायचा प्रयत्न करायचे. पण फार कठीण काम आहे, हे समजून पाय मागे घ्यायचे. पापडाचे घट्ट मळलेले पीठ कुटूनकुटून घेऊन ते जरा मऊ व्हायचे. मग त्याच्या लाट्या करून त्याचे पेढे, म्हणजे छोटे गोळे कापून पापड केले जायचे.
घरात कधी अक्रोड, बदाम सापडले की ते जाऊन पाट्यावरच वरवंट्याने फोडायचे, झाडावर येणारे गावठी बदामही लाल होऊन झाडावरून पडले, की ते आणून पाट्यावर फोडून त्यातली बी, म्हणजे गर खायचा. या बदाम फोडण्यानं पाटा लाललाल होऊन जात असे. पण पाट्याला चिकटलेला चिमूटभर गर खाण्यानंही परमानंद मिळत असे.
ही पाट्यावरवंट्याची जोडी नुसती अन्नपूर्णादेवीचीच मदत करत नसे, तर घरात कोणाला दुखलंखुपलं की झाडपाल्याची औषधं ठेचून, रगडून प्रथमोपचाराचं कार्यही करत असे. वैद्यकीयदृष्टीनं म्हणाल, तर घरातील बायकांना वेगळा व्यायाम करण्याचीही गरज भासत नव्हती. पाट्यावर वाटण वाटण्यासाठी लाइटची नव्हे तर श्रमाची गरज असे. त्यामुळे पंधरा मिनिटं पाटा-वरवंटा छान व्यायाम करवून घ्यायचा.
पूर्वी या पाट्यावरवंट्याचा धाकही असे घरोघरी. राग आला, की पाट्यावर ठेचून काढेन/आपटेन, वरवंटा घालेन डोक्यात/टाळक्यात अशा धमक्या घराघरातून ऐकू यायच्या.
पाट्याचा भरपूर वापर झाला, की पाट्याची टाकी, म्हणजे धार कमी होत असे. आठवड्यातून किंवा पंधरा दिवसांतून एकदातरी त्या काळी पाथरवट, किंवा पाट्याला टाकी लावणारे दारावर येत असत. त्यांची "टाकीयेsssssss " अशी हाक ऐकू आली की आई त्यांना बोलवून पाट्याला टाकी लावून घेत असे. ही टाकी लावणारा एक लोखंडी जाड तासणी पाट्यावर ठेवून त्यावर हातोडीनं ठकठक करत ठोकून गाळलेल्या जागा भराच्या तुटक रेषांप्रमाणे पूर्ण पाट्यावर टाकीच्या रेषा ठोकत. हे बघताना मला तसं करण्याची फार इच्छा होई. मी कधीतरी खेळ म्हणून आमच्या घरातली तासणी घेऊन हातोड्यानं तासणी पाट्यावर ठोकायचा प्रयत्न करायचे. पण पाटा फार शिस्तीचा कडक होता. ज्याचं काम त्यानंच करावे, या तत्त्वाचा. माझ्यासाठी कध्धीकध्धी त्यानं नरमाई म्हणून घेतली नाही आणि मला कधी एका शब्दाचीही गाळलेल्या जागेची रेषा बनवता आली नाही.
वयोवृद्ध पाटा कुटुंबाची सेवा करूनकरून मधून झिजायला लागायचा. पण तो आपलं कार्य शेवटपर्यंत सोडत नसे. स्वतःला मधून खड्डा पडला, तरी खालच्या किंवा वरच्या बाजूनं चांगले वाटण करून गृहिणीला आधार देत असे.
धार्मिक कार्यातही पाट्यावरवंट्याला घरच्या थोरामोठ्यांप्रमाणेच अगदी मानाचं स्थान असते. बारशात पाट्यावरच पाचवीचं पूजन केलं जातं. पिठाचे दिवे, मोदक, थापट्या, लाट्या ठेवून पाचवी पुजली जाते. बारशाला बाळाला पाळण्यात घालण्यापूर्वी वरवंट्याला कापड गुंडाळून, चेन घालून बाळाप्रमाणं नटवूनथटवून, त्याला पाळण्यात झोपवून, त्याचे लाड केले जातात. मग 'गोविंद घ्या, माधव घ्या'च्या पहिल्या राउंडला या वरवंट्याला बाळाप्रमाणे अलगद उचलून, खालीवर करून नामकरणाच्या विधीतही समाविष्ट केलं जातं.
अशी ही पाट्यावरवंट्याची जोडी आता नामशेष होत चालली आहे. त्याची जागा आता स्वयंपाकघरात अगदी ओट्यावर मिक्सरनं घेतली आहे. आजच्या धावपळीच्या जीवनात गरजच आहे या उपकरणाची. पण मला अजूनही त्या पाट्यावरवंट्याचं फार आकर्षण आहे. म्हणून आमच्या पडवीत मी अजून हा पाटावरवंटा जतन करून ठेवला आहे. वर्षातून एकदादोनदातरी वेळ मिळेल तेव्हा आणि लहर येईल तेव्हा मी या पाट्यावरवंट्यावर वाटण वाटते. साठ्याच्या करंजीचे पीठही मी दिवाळीत या पाट्यावरवंट्यावर कुटते. असं पीठ कुटताना किंवा वाटण वाटताना या स्वयंपाकातील विठोबासोबत बालपणात, रम्य वातावरणात गेल्यासारखं वाटतं.

सौ. प्राजक्ता पराग म्हात्रे

नक्की शेयर करा पण प्लिज नावासकट. हा लेख लोकसत्ता  च्या वास्तुरंग या पुरवणीत पूर्वप्रकाशीत झालेला आहे. 

बोंबीलास पत्र

पत्र क्र. १
प्रिय बोंबिल
मेहेंदी रंग लाती है सुख जाने के बाद ह्या ओळींप्रमाणे श्रावणांत झालेल्या तुझ्या विरहामुळे तुझ्याबद्दल दाटून आलेल्या भावना आज पत्राद्वारे व्यक्त करत आहे.
तसा तू आणि तुझे इतर फ्रेंडसर्कल म्हणजे कोलंबी, पापलेट, बांगडा, रावस, मांदेली आणि इतर बरेच बालपणापासूनचेच सोबती. सोबती म्हणण्यापेक्षा फॅमिली मेंबरच. बुधवार, शुक्रवार, रविवार ह्या दिवशी तर तुमचे येणे हक्काचेच असते. तुम्ही घरच्यांचे सगळ्यांचेच लाडके असल्याने जेव्हा जेव्हा तुम्ही घरी असता तेंव्हा घरी गोकुळ नांदत. म्हणजे सगळे खुप खुष असतात. लहान मुलांपासुन वृद्धांपर्यंत सगळ्यांना जरा दोन घास जास्त जातात.
बोंबिल अरे तू तर घरात सगळ्यांचाच सगळ्यात जास्त फेव्हरेट. माझ्या मोठ्या श्रावणीला पण आवडतोस. १ वर्षाच्या राधाने तर तुझ्याच पहिल्या घासाने मासे खाणे चालू केले.
आठवड्यात जेंव्हा वरच्या तिन दिवशी व्रत किंवा उपवास येतो न तेंव्हा तुम्ही न येण्याची खुप रुखरुख लागते रे. करमत नाही तुमच्या सगळ्यांशिवाय. इतके कसे रे तुम्ही प्रचंड टेस्टी? बर ताजेच नाही तर सुकवूनही तुम्ही चविष्टच लागता.
खर तर मला तुमचे आभार मानायचे आहेत. तुमच्या रेसिपीज लिहून लिहून मी मायबोलीवर मासेविषयावर प्रसिद्ध झाले आहे. सुरुवातीला तर माबोकरांना तळ्यात, हॉटेलमध्ये कुठेही मासे किंवा माश्यांची डिश दिसली की मी आठवायचे. तसे त्यांच्या लिखाणात, फोनवरील संभाषणात ते बोलतातही.
तुला एक गुपित सांगू का काही शाकाहारी मायबोलीकर तुझ्या चमचमीत रुपावर फिदा होऊन मांसाहारी बनलेत. फोनवर विचारतात ना मला रेसिपी.
तुझ्या खमंगपणामुळे, फोटोजनीक रुपामुळे आणि माबोवरच्या चिनुक्स आयडी मुळे तुझ्या रेसिपीज माहेर अंकात छापून आल्या तेंव्हा खुप आनंद झाला. सगळ्या मायबोलीकरांच्या प्रोत्साहनामुळेच मी तुझ्या ४४ मित्र-मैत्रीणींच्या रेसिपीज आत्तापर्यंत लिहू शकले. मला हा आकडा ५० वर न्यायचा आहे आणि मग तुमच्या सुंदर सुंदर पोझेस घेउन, तुमच्या रेसिपीज लिहून एक पुस्तकही छापायचे आहे. असे होईल हा विचार मी कधी स्वप्नातही केला नव्हता.
पण एक खंत ही मनात राहीली आहे. अरे काहीमाबोकरांना वाटत की मला माश्यांशिवाय काही येत नाही. मी रोज मासेच खात असेन. पण मी फक्त बुधवार, शुक्रवार आणि रविवारीच तुमचा आस्वाद घेते ना रे. बाकीच्या दिवशी अगदी प्युअर व्हेज. त्यात कधी कधी मंगळवारी अगदीच इच्छा झाली आणि घरातील अर्धी माणसे खातात म्हणून आणते. हाहा काहिंना वाटत की मी फक्त माश्यांच्याच रेसिपीज बनवते पण रोज घरी सकाळी माझ्या दोन मुलींसाठी मी वेगवेगळे शुद्ध शाकाहारी नाश्ता करते स्मित
माबोवर हल्ली माश्यांच्या विरोधात वगैरे काही लिहीले ना की मला वाटते हे मलाच टोचताहेत हाहा आता हेच बघ ना गणेशोत्सवाच्या पाकस्पर्धेच्या प्रस्तावनेत अगदी ठळक अक्षरात लिहील आहे - पदार्थ शाकाहारीच असावा.. अंडं, मांस, मासे आणि इतर सीफूड यापैकी काही वापरू नका. हे वाक्य खास माझ्यासाठीच लिहीलेय की काय असेच मला वाटले म्हणून मी तिथून क्षणात धुम ठोकून दुसर्‍या धाग्यावर गेले. पण तू वाईट वाटून घेऊ नकोस हा. मला माझ्या मनातल तुझ्यापुढे व्यक्त करायच होत म्हणून लिहीतेय. तुला दुखवायचा मला आजीबात विचार नाही. तू माझा एक सच्चा सोबती आहेस. आणिबाणिच्या प्रसंगातही तू मला साथ देतोस. अगदी ओला नाही मिळालास तरी सुका तरी माझ्या वाळवणीच्या डब्यात कायम साथीला असतोस. आपली ही सोबत कायमच राहणार ह्यात शंकाच नाही कारण कुठल्याही कारणाने तुमच्यावर पाणी सोडणे हे माझ्यासाठी अशक्य आहे.
तुमची खुप भरभराट होवो, खुप मासेसंख्या वाढो ही मनापासून सदिच्छा.
तुझीच
जागू
_________________________________________________________________________
पत्र क्र. २
प्रिय जागू
मलाही तुझ्या श्रावणातल्या विरहाने तुझी खुप आठवण येत होती. पहिला म्हणजे तुझ अभिनंदन आणि माझ्याकडूनही आभार की तू आम्हाला मायबोलीवर, मासिकात झळकवलस. माझ्या वेगवेगळ्या मित्र-मैत्रीणींची तू नेटवर ओळख करून दिलीस. तू बोलतेस ते बरोबर आहे मी ऐकतो ना. मायबोलीकरांनी आम्हाला पाहीले की तुझी आठवण काढतात ते.
तुझे गुपित वाचून मला गंमत वाटली आणि आमचे फॅन वाढल्याचे ऐकून आनंदही झाला. त्याच श्रेय तुलाही आहे कारण तू तशी आमची चविष्ट रंगरंगोटी करून आमचे फोटो काढून त्यांच्यापुढे सादर करतेस.
फक्त मी एक माझ्यापुरते सांगतो हा, तू ना माझे कालवण करून फोटो नको टाकू त्यामुळे मी आळसटलेला, थकला-भागलेला वाटतो. तू ना मला तळतेस तेंव्हा मी अगदी रुबाबदार, ताठ, सुट-बुट घातल्याप्रमाणे वाटतो.
मी ते मासे न खाणे वगैरेचे दु:ख नाही ग मानत कारण तुम्हा समुद्र किनारी लोकांचे मुख्य अन्नच मासे आहे हे जाणतो आम्ही. आमची मासे संख्या वाढावी म्हणून श्रावणात आमच्या प्रजननाच्या वेळी तुम्ही आम्हाला मुक्त सोडता. तुम्ही सगळी व्रत-वैकल्य, उपास-तपास करून मधल्य वारी आम्हाला जीवनदान देता याचीही जाणीव आहे आम्हाला. देवाने आम्हाला तुमचे अन्न म्हणूनच नेमले आहे आणि शेवटी त्याच्या मर्जीनेच आमच्या मासेजीवनाचे सार्थक होणार हे मी मानतो.
आमचे पाण्यातील जगही फार सुंदर आहे. आत शंख, शिंपले, समुद्री वनस्पती, आमच्याच रंगीबिरंगी जाती ह्या सगळ्यात फिरताना फार मजा वाटते. फक्त हल्ली जे समुद्रात प्रदुषण झाले आहे ना त्यामुळे खुप कोंडमारा होतो ग आम्हा सगळ्या माश्यांचा. नुसती माणसेच आमचे भक्षण नाही करत. समुद्रातले मोठे मोठे मासेही आम्हाला कच्चे गिळून टाकतात. तुम्ही निदान शिजवून छानस रुप देऊन आमची स्तुती तरी करता.
अग तू नको खंत करू आणि मलाही काही वाईट वगैरे नाही वाटले. शेवटी तू म्हटल्याप्रमाणे आपण दोघे घनिष्ट सोबती आहोत. मी तर तुझ्या घरातल्यांचा सगळ्यांचाच प्रिय. छोटीला मी आवडतो हे वाचून मी तिला खेळवतोय असेच छान वाटले.
चल आता कोळीमामा येतील मला न्यायला. सगळ्या माबोकरांना माझ्याकडून आणि माझ्या मित्रपरीवाराकडून धन्यवाद सांग आणि तुझ्या ५० रेसिपीज पूर्ण होऊन लवकरच तू आम्हाला पुस्तकात स्थान देशील अशी सदिच्छा. तुझ्या घरच्यांना नमस्कार आणि मुलांना आशिर्वाद.
तुझाच आवडीचा
बोंबिल.
(मायबोली डॉट कॉम वर एक स्पर्धा झाली होती पत्रलेखनाची त्यात लिहीलेली हे पत्रे)

बीज अंकुरे अंकुरे

मी एका शेतकरी कुटुंबातील मुलगी. माझे बालपण आमच्या शेताच्या सहवासात बागडण्यात गेले. आई-वडील दोघेही नोकरी सांभाळून शेती करायचे. माझी आई प्रार्थमिक शिक्षिका, वडील मुंबईत प्रीमियर कंपनीमध्ये नोकरीला होते. त्यांनी शेती सांभाळायची म्हणून कायम नाइट शिफ्ट केली. घरात माझा मोठा भाऊ व आजी असे आमचे कुटुंब होते. शेतकरी आणि शेत हे दोन्ही एकरूप झाले म्हणजे मोतीदार धान्याचे पीक शेतात डोलू लागते. आमच्या शेतात तांदळाचे पीक दरवर्षी रुबाबात मिरवत असे.


मे महिन्याच्या दाहक उन्हात मातीची ढेपळं खडखडीत वाळून शेतातील जमिनीला भेगा पडल्याने आकाशाकडे पाण्याच्या आशेने 'आ' वासून पावसाच्या प्रतीक्षेत असतात. ज्या पाच-सहा शेतांमध्ये तांदूळ पिकवला जायचा त्या शेतांपैकी एक शेत खास बी पेरणीसाठी असे. त्याला आम्ही 'राबाचे शेत' म्हणत असू. राब म्हणजे महिनाभर आधीपासून जमलेला पालापाचोळा ह्या शेतात टाकायचा आणि तो जाळायचा. त्यामुळे शेतातील तणाचे (गवत) बी जळून मातीही भुसभुशीत होते. राब लावला की सुकलेलं गवत वगैरे ताडताड आवाज करत पेटायचं, तेव्हा दिवाळीतील फटाके वाजल्याचा आनंद होत असे. ह्या आवाजाने छोटे पक्षीही आवाज करत इकडे तिकडे सैरभैर फिरत असत. मे महिना असल्याने वाडीत जिकडे तिकडे आंब्याचे बाठे पडलेले असत. मग आम्ही बच्चेकंपनी हे बाठे गोळा करायचो आणि त्या आगीमध्ये भाजून ते फोडून त्यातली कोय खायचो. कोय कडवट लागते पण त्याच्यावर पाणी प्यायले की आवळ्याप्रमाणे गोड चव येते. तो कडू रानमेवाही आम्ही चवी‌-चवीने खायचो.
राब हा मे महिन्याच्या दाहक उन्हात केला जाई. राबासकट सगळ्या शेतांची नांगरणी होत असे. मग प्रतीक्षा असे ती गार गार, हिरवे स्वप्न साकार करणार्‍या पावसाच्या सरींची. पण तेव्हा पाऊस फसवा नव्हता, वचन दिल्याप्रमाणे अगदी ७ जूनला बरोबर स्टेशनवर उतरायचा.
मी शाळेतून एकदा घरी आले की लगेच शेतात धाव घेत असे. पावसाच्या सरींना सुरुवात झाली, जमीन भिजली की राबाच्या शेतात भात (तांदळाचे बियाणे) पेरला जाई. भात पेरायला मी पण मध्ये मध्ये लुडबुड करत असे. तो मुठीत धरून फेकायला मौज वाटत असे. त्या भातकणांची टोके मुठीत हलकेच आवळून त्यांच्या खुणांची तळहातावर झालेली डिझाइन पाहणे हा तेव्हा छंदच होता. ते भातकणांचे टोचणेही तेव्हा सुखद वाटे.
काही दिवसांतच पेरलेल्या बियांतून कोवळे अंकुर निघत. जर जोरदार पाऊस पडला तर अंकुर पाणी साठल्यामुळे दिसायचे नाहीत. पण हलक्या सरी पडल्या तर अंकुर फुटलेले व हळूहळू नवीन जन्माला आलेली बाळरोपं बाळसं धरताना पाहून फार आनंद होत असे. अनेकदा ह्या कोवळ्या ओल्या रोपांवरून मी अलगद हात फिरवत असे. बाळसं धरलेल्या रोपांच्या शेताचा अगदी हिरवा गालिचाच तयार होत असे. ह्या गालिच्याला म्हणजेच त्या रोपांना आमच्याकडे 'आवण' म्हणतात. हे आवण तयार होईपर्यंत पाऊस चांगलाच जोर धरत असे. आवणाच्या शेतात बांध बांधला जाई त्यामुळे त्या शेतात पाणी साठून रोप चांगले वाढत असे.
जर कधी वरूण राजा रुसला आणि जास्त पाऊस झाला की पेरलेल्या बियाण्याचा नाश होत असे मग अशावेळी पुन्हा टोपलीत बियाण्याला मोड आणून शेतात टाकून त्याचे आवण करावे लागे. त्याला रो असे म्हणतात. मग हे गावात इतर कोणी केले आणि जास्त असेल तरी ते एकमेकांना दिले जाई.
एकदा का हे आवण तयार होत आले म्हणजे, ते इतर शेतांमध्ये रुजण्याएवढे वाढले, की इतर नांगरलेल्या शेतांमध्ये आळी फिरविली जात. आळी म्हणजे नांगराला फळी बांधून त्याने नांगरलेले शेत सपाट म्हणजे ढेपळे सारखी केली जात. फळी नसेल तर मोठ्या झाडाची एखादी मजबूत फांदी तोडून ती लावली जात असे. ह्या आळीवरती वजन ठेवणे आवश्यक असे. मग त्यावर एखादा मोठा दगड बांधला जाई किंवा घरातील लहान मुलांना बसविले जाई. आमच्या शेतांमध्ये आळी कधी फिरवायची ह्याची मी वाटच पाहत असे आळीवर बसण्यासाठी. मस्त गाडी गाडी खेळल्याची मजा यायची. सोबत ढवळ्या-पवळ्या व त्यांचा मालक कधी त्यांना ओरडत तर कधी मायेने गोड बोलून त्यांच्याकडून आळी फिरवून घेत. आळी फिरवताना पाऊसही यायचा. नाहीच आला तरी शेतातील चिखलयुक्त पाणी भिजवायचेच मला. पण तेव्हा कुठे त्याची तमा असे?
शेतांना आळी फिरवून झाली की लावणीची लगबग चालू होत असे. लावणी चालू झाली म्हणजे घरात काहीतरी सणवाराची लगबग आहे असे वाटे. लावणीच्या हंगामात आई शाळेला सुट्टी घ्यायची आठवडाभर. कारण शेतावर लावणीसाठी मजूर बायका-माणसे येत. घरातही आई-आजीची कामे उरकण्याची घाई होत असे. त्यांच्या चहा-पाण्याची सोय करावी लागे. आम्ही घरातील सगळेच ह्या माणसांबरोबर शेतात उतरायचो. कोणतेही शेताचे काम चालू करताना पहिला नारळ फोडून 'शेत चांगलं पिकू दे, ' म्हणून देवाला प्रार्थना केली जात असे व गोड प्रसाद वाटला जात असे. पहिला आवण खणण्याचा म्हणजे रोपे उपटण्याचा कार्यक्रम असे. आवणाच्या शेतात उतरण्या आधी वडील नारळ फोडत व सगळ्यांना जिलबी किंवा म्हैसूर वाटत. सगळ्यांचे तोंड गोड झाले की आवण उपटून त्यांची हातात मावेल इतकी जुडी बांधली जायची. त्याला आम्ही गुंडी किंवा मूठ म्हणायचो. शेतांमध्ये ढोपरापर्यंत पाणी असे. ह्या गुंड्या बांधून त्याच शेतात टाकायच्या व पुढे आवण उपटत जायचे. मागे राहणार्‍या गुंड्या पाण्यावर तरंगत असतात.
आवण खणताना एक वेगळाच सुगंध येतो भाताच्या रोपाचा. तेव्हा तो नेहमीचा वाटे पण आता कुठे आला तर जुन्या आठवणींनी मन गलबलून जाते. एकदा का आवण खणून झाले की मुठी मोठ्या टोपलीत गोळा केल्या जात व इतर शेतांमध्ये अंतरा-अंतरावर फेकल्या जात. हे फेकाफेकीचे काम करण्यातही मजा यायची. कधी कधी सैल बांधलेली मूठ फेकताना सुटून पसरत असे. मग ती तुझी, ती अमकीने बांधलेली असेल असा बायकांचा आरडाओरडा चालत असे. कोण काम जलद करतं, कोण हळू करतं ह्यावरही कुजबुज होत असे. ह्या दिवसांमध्ये पाऊस दिवसरात्र पडायचाच. मजूर मेणकापडाचे डोक्यावर टोक (टोपीसारखे बांधून) बांधून अंगभर झग्यासारखे सोडायचे. ह्या पोशाखाला इरला म्हणतात.
आई, वडील आणि भाऊ रेनकोट घालायचे. मलाही रेनकोट होता पण मला त्या मजुरांसारखा पोषाख आवडायचा म्हणून मी मिळेल ते प्लॅस्टिकचे कापड घेऊन त्यांच्यासारखे हट्टाने बांधून घ्यायचे. जोराचाच पाऊस आला की आई घरी जायला सांगायची पण मी कुठल्यातरी झाडाखाली जाऊन बसत असे.
मुठी फेकून झाल्या की लावणीला सुरुवात व्हायची.
लावणी करायला मला खूप आवडायची. मला लावणी ताला-सुरात केल्या सारखी वाटे. मनोरंजनासाठी बायका गाणी गात तर कुठल्या गोष्टी सांगत, नाहीतर कोणाला भूत दिसले, कोणी कोणाला मारले, कोणाची सासू छळते, कोणाची सून भांडखोर आहे, अशा जायचा बरसात चालू असे. पण माझे विश्व वेगळेच असे. मी कधी कलात्मक रोपे खोचत असे. मग घरातील, मजूर लोक माझे कोडकौतुक करत की किती भराभर लावते, किती छान लावते, हिनेच अर्धे शेत लावले. तेव्हा मला ते खरेच वाटायचे. ही रोपे जमिनीत रोवताना कधी कधी टणक मातीमुळे बोटे दुखायची. पण कोणाला सांगायचे नाही, नाहीतर ही मौज करायला मिळणार नाही, आपले कौतुक होणार नाही!
पहिल्या दिवशी शेतावरून संध्याकाळी घरी गेलो की पाय दुखायला सुरुवात होत असे. हे सगळ्यांनाच व्हायचे. अगदी रोज काम करणार्‍या मजुरांनाही सतत वाकून हा त्रास व्हायचा. तेव्हा आई सांगायची की तीन दिवस दुखतील. तीन दिवस सतत गेलो की नाही दुखणार. मग आई-आजी बाम वगैरे लावायच्या आणि मग मी पुन्हा दुसर्‍या दिवशी मौज करण्यासाठी शेतात जायचे.
सतत चिखलाच्या पाण्यात गेल्याने पायांच्या बोटांमध्ये, पायांना कुये व्ह्यायचे. त्याला रामबाण उपाय म्हणजे मेहेंदी लावणे आणि ग्रीस लावणे. बहुतेक मजुरांचे पाय तेंव्हा मेहेंदी लावल्याने लाल झालेले दिसायचे. माझे वडील शेतात जाण्यापूर्वीच ग्रिस लावून ठेवायचे.
रोपे लावून कंटाळा आला की शेताच्या बांधावरच्या मातीने भातुकलीची खेळणी बनवायची, शेताच्या बांधावर खेकड्यांची बिळे असत त्या बिळांमध्ये काहीतरी टाकणे, खेकड्यांच्या मागे लागणे अशा करामती करायचे. तसेच शेतातल्या चिखलात मनसोक्त खेळायचे. कधी त्यात उड्या मारायचे तर कधी थेट शेतात बसून पोहण्याची नक्कलही करायचे. हे पाहून मात्र घरच्यांचा ओरडा मिळायचा. मग तात्पुरते बंद करायचे. त्यांचे लक्ष नसले की परत चालू करायचे. शिवाय शेतात माखून झाल्यावर आमच्या विहिरीला जो थाळा होता त्या थाळ्याच्या स्वच्छ व गार पाण्यात चिखल काढण्यासाठी डुंबायला मिळायचे.
शेतावर काम करणार्‍या मजुरांसाठी सकाळी व दुपारी चहा व नाश्ता म्हणून टोस्ट किंवा बटर आणायची आई. हा चहा आणि खाऊ पावसापासून बचाव करत शेतावर आणावा लागे. मग एका झाडाखाली बसून सगळ्यांना चहा आणि टोस्ट किंवा बटर वाटले जात. हे वाटताना तसेच खाताना झाडाचे टपोरे थेंब मात्र चहा तसेच टोस्ट बटरांवर पडत. चहात टाकण्याआधीच ते थोडे नरम होत. त्याची एक वेगळीच मजा आणि चव लागायची. मला ती आवडायची.
ह्याच दरम्यान शेताच्या बांधावर करांदे, हळदी म्हणून रानकंद उगवायचे. भाऊ व वडील ही कंदमुळे खणून काढायचे. पण करांदे शिजवावे लागतात व कडू लागायचे म्हणून त्यात मला काही रस नव्हता. पण हळदी ह्या जरा चवीच्या व न शिजवता नुसत्या सोलून खायला मिळायच्या. अगदी लहान होते म्हणजे जेव्हा हळदीचा वेल मला ओळखता येत नव्हता तेव्हा पराक्रम करुन मी एक जंगली मुळी खणून सोलून खाल्ली होती आणि अर्धा दिवस घसा-तोंड खाजवल्यामुळे रडून काढला होता. आमच्या घराच्या समोर एक शेत होते तोच आमचा रस्ता होता शिवाय विर्‍याच्या (समुद्र मार्गाचा मोठा नाला) पाण्यामुळे शेताचे नुकसान व्हायचे त्यामुळे ते शेत रिकामे असायचे. पावसाचे उधाण म्हणजे जास्त पाऊस पडला की आमच्या समोरच्या शेतात विर्‍यातून गाभोळी भरलेले चिवणे नावाचे मासे येत. हे मासे पकडायला गावातील मुले-माणसे जाळी टाकत असत. मग त्यांनी पकडलेल्या माश्यांतून काही मासे आम्हाला देत असत. मग भर पावसात त्याचे आंबट घट्ट गरम गरम कालवण आणि गरम गरम भात म्हणजे स्वर्गसुख. मला हे मासे पकडायला जावे अशी फार इच्छा व्हायची. मी कधी कधी गळ घेऊन जायचे आणि माशांना गळ लावायचे पण कधीच माझ्या गळाला मासा लागला नाही.
शेते लावली तरी घरात जेवणापुरती भाजी मिळावी म्हणून शेताच्या बांधावर भेंडे, आणि बाहेर जी मोकळी जागा असे त्याला भाटी म्हणत त्यावर काकडी, घोसाळी, शिराळी, पडवळ ह्या वेलींचे मांडव चढवले जायचे. ह्या वेलींना लटकलेल्या भाज्या पाहण्यात खूप सुख वाटायचं. ह्या भाज्यांसोबत माझी गंमत म्हणजे भेंडीच्या झाडाला लागलेली कोवळी भेंडी तोडून खायची, काकड्यांच्या वेलीवरच्या कोवळ्या काकड्या शोधून त्यावर तिथेच ताव मारायचा. बांधावर गवतासोबत मुगाच्या वेलीही आपोआप यायच्या त्याला शेंगा लागल्या की त्याही हिरव्या शेंगा काढून त्यातील कोवळे मूग चघळत तोंडचाळा करत राहायचे. ह्या हंगामात मोकळ्या जागी गवताचे रान माजत असे.
शेते लावून झाली की ८-१५ दिवसांत रोपे अगदी तरतरीत उभी राहायची. ह्या रोपांना मग खत म्हणून युरिया किंवा सुफला मारला जयच. तो युरियाही हाताळायला फार मौज वाटायची. साबुदाण्यासारखा पण अजून चकचकीत असलेला युरिया हातात घेऊन सोडायला खूप गंमत वाटायची. लगेच काही दिवसांत शेतात आलेले तण काढण्याचा कार्यक्रम असे. तांदळाची रोपे न उपटू देता आजूबाजूचे तण काढले जाई. जर पावूस नाही पडला तर ह्या शेतांना विहिरीतून पंपाद्वारे पाणी सोडले जाई. अशावेळी शेते भरताना फार मजा वाटायची. विहिरीपासून ते शेतापर्यंतच्या आळ्यांमध्ये जोरात चालत जाणे, पाणी उडवणे अशी मस्ती त्या आळ्यातून करता येत असे.
ताठ झालेली हिरवीगार शेते पाहण्यातलं नेत्रसुख खूपच आल्हाददायक असत. सगळी मरगळ ह्या हिरव्या शेतांनी कुठल्या कुठे पळून जायची. ह्या हिरव्या रंगावर आकर्षून काही दिवसांनी रोपाच्या पातीचा आस्वाद घेण्यासाठी कीडही येत असे. तेव्हा पाऊस नाही हे पाहून वडील औषधांची फवारणी रोपांवर करत.
जुलै- ऑगस्टमध्ये झाडावर कणसे बागडताना दिसू लागायची. कणसे लागलेली पाहून खूप गंमत वाटायची. काही दिवसात ही कणसे बाळसे धरून तयार होत. कणसांवरील दाणे टिपण्यासाठी आता पोपटांची झुंबड उडायची. ह्या पोपटांना घाबरवण्यासाठी बुजगावणे शेतात काही अंतरा-अंतरावर लावावे लागत असे. माणसाच्या आकाराचे फक्त कापडाने केलेले बुजगावणे फार मजेशीर वाटायचे. लांबून खरच माणूस राखण करत आहे असे वाटायचे.
काही रोपांची कणसे लांब असायची. त्याला भेळ किंवा भेसळ म्हणायचे. म्हणजे ज्या जातीचा तांदूळ लावला आहे त्याच्या व्यतिरिक्त दुसर्‍या जातीच्या तांदळाची निघालेली कणसे. तांदळात अशा कणसांची भेसळ होऊ नये त्यासाठी ही लांब कणसे कापून वेगळी ठेवावी लागत.
कोजागरी पौर्णिमेला आपल्या शेतातील काही कणसे काढून ती उखळीवर सडून त्यांची कणी म्हणजे बरीक तुकडा करुन त्याची खीर केली जायची. आपल्या शेतातील पिकाचा हा नैवेद्य चंद्राला दाखवून आम्ही ती खीर प्रसाद म्हणून प्यायचो. शेतातील नवीन अन्नाची खीर म्हणून तिला नव्याची खीर म्हणत. दसर्‍याला ही कणसे सोन्याच्या म्हणजे आपट्याच्या आणि झेंडूच्या फुलांसोबत दारावरील तोरणात आपले वर्चस्व मिरवत असायची.
ऑक्टोबर-नोव्हेंबरच्या वेळेस कापणीची लगबग चालू होत असे. कापणीच्या वेळी हिवाळा चालू झालेला असे. कणसे आणि रोपे पिवळसर पडू लागली की ही कणसे तयार झाली समजायचे. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात शेतातील पिकलेली शेते अजून सोनेरी दिसू लागत. चालताना होणार्‍या गवतावरील दवबिंदूच्या स्पर्शाने मन ताजेतवाने होत असे.
कापणीची सुरवातही नारळ फोडून व गोडाचे प्रसाद वाटून होत असे. मजूर आणि आम्ही घरातील सगळे कापणीला उतरायचो. पुन्हा बायकांच्या गप्पा, माझं कौतुक ह्या गोष्टी चालू असायच्या. माझ्या भावाचा स्पिड कापणीत चांगला होता. त्याचे पाहून मीही भराभर कापायला शिकत होते. हातात रोप घ्यायची आणि मुठीत भरतील एवढी कापून जमिनीवर काही अंतरा अंतरावर जमा करत जायची. कापताना ह्या रोपांना एक प्रकारचा गंध येत असे. तो अजूनही आठवण झाली की मनात दरवळतो. ह्या भराभर कापण्याच्या नादात बरेचदा धारदार पातीने तर कधी कापण्याचा खरळ हाताला लागायचा. खरळाने हात कापला गेला की लगेच वडील संध्याकाळी धनुर्वाताचे इंजेक्शन द्यायला डॉक्टर कडे न्यायचे. ते इंजेक्शन नको वाटायचे. कापणी नंतर पाय परत दुखायचे पण मला त्याचे काही वाटत नसे. निसर्गाच्या सानिध्यात ही दुखणी दुर्लक्षित होत असत. केवळ घरातली सगळी मंडळी शेतावर असत, घरात एकटी राहू नये म्हणून मला शेतावर शेतात जाऊन तिथे लुडबुड करुन आनंद घेता येत असे.
ज्या शेतांच्या बाजूला ताडगोळ्यांची झाडे असत. पाऊस पडल्यावर ह्या झाडांवर घसरण्याच्या भितीमुळे ह्या झाडांवर कोणी चढत नाही. मग पावसाळ्यात ह्या झाडावरची ताडफळे पडून त्याला कापणीपर्यंत मोड आलेले असत. त्याला मोडहाट्या म्हणतात. ही फळे कोयत्याने फोडायची आणि त्यातील कोंब खायचा. अहाहा माझा हा सगळ्यात आवडता खाऊ.
कापून झाले की साधारण एक आठवडा ही कणसे सुकवली जात. मग पुन्हा मजूर घेऊन ह्या कापलेल्या रोपांच्या गुंड्या वळल्या जात. ह्या गुंड्या एकत्र करुन त्याचे मोठे मोठे भारे बांधले जायचे. भारे बांधण्यासाठी बंध वापरले जायचे. हे घरात करावे लागायचे. हे बंध मागील वर्षीच्या पेंढ्याने करावे लागत. मलाही बंध वळता यायचे. हे बंध तळहातावर पिळून केले जात. त्यामुळे तळहात चांगलेच लालेलाल होऊन दुखत.
भारे वाहण्याचे काम मजूर करायचे कारण प्रचंड ओझं असत हे भारे म्हणजे. पण एकही हौस सोडायची नाही ना मग दोन तीन गुंड्यांचा एक हलका भारा बांधून तो डोक्यावर मोठ्या माणसांसारखा मिरवत जात मी खेळायचे. भारे उचलून झाले की शेतात काही कणसे पडलेली असायची मग ही कणसे टोपलीत गोळा करुन आणायची. ह्या कामात मात्र मी हिरीरीने भाग घ्यायचे. कारण ते मला झेपण्यासारखं होत. कणसं गोळा केली की सकाळी आजी चूल पेटवत असे त्या चुलीच्या निखार्‍यावर कणसे टाकली की त्याच्या फट्फट लाह्या निघत हा लाह्याही तेव्हा तोंडचाळा होता.
भारे ठेवण्यासाठी व झोडपणीसाठी घराजवळ खळगा केला जात असे. खळगा म्हणजे मोकळ्या जागी मध्येच थोडे खणून रुंद खळगा करुन तो खळगा व त्याच्या बाजूची पूर्णं जागा सपाट करुन सारवली जात असे. गुंड्या झोडण्यासाठी खळग्यात जाते किंवा मोठा दगड ठेवला जात असे. ह्या जात्यावर किंवा दगडावर भार्‍यातील एक एक गुंडी झोडून त्यातील तांदूळ खळग्यात जमा होत असे. घरातील सगळेच झोडणीच्या कामातही मदत करायचे. कौशल्य असलेले मजूर दोन्ही हातात एक एक गुंडी घेऊन सुद्धा झोडायचे. मी त्यांची कॉपी करायला जायचे आणि हात दुखून यायचे.
गुंड्या झोडून त्या एका बाजूला रचल्या जायच्या तर खळग्यात जमा झालेले धान्य गोळा करुन त्याची खळग्या बाहेरच्या अंगणात रास लावली जायची. झोडलेल्या गुंड्यांच्या पुन्हा बंधाद्वारे भारे बांधले जात. हे भारे एका बाजूला गोलाकार रचले जायचे. ह्या रचण्याला ठिकी म्हणतात. ठिकीतील धान्य काढून घेतलेल्या गवतकाड्यांना पेंडा म्हणतात. काही दिवस ही ठिकी आमच्याकडे असायचे तेव्हा ह्या ठिकीमध्ये आम्ही लपाछुपी खेळायचो. ठिकीवर उंच चढून उड्या मारायचो. पण खेळल्यानंतर खाज सुरू व्हायची. पण कोणाला तमा होती खेळण्यापुढे खाजेची? ह्याच ठिकीत आम्ही झाडावरचे चिकू काढूनही पिकत घालायचो. एकदा तर ह्या ठिकीमध्ये साप आला होता. तेव्हा मात्र काही दिवस घाबरून होतो. तेव्हा ह्या ठिकीतील भारे गावातील गुरे पाळणारे लोक आमच्याकडून घेऊन जायचे. ह्याच्यातील एखादं-दुसरा भारा आम्ही ठेवायचो. कारण पूर्वी ह्याच पेंड्याने भांडी घासली जायची. आंबे उरतवले की आंबे लवकर पिकण्यासाठी पेंड्यात रचून ठेवले जायचे. हा पेंडा तयार झाला की खास शेकोटी लावण्यासाठी पहाटे काळोखात उठून पाला पाचोळ्यावर पेंडा टाकून मी शेकोटी शेकायचे.
झोडणी करुन झाली की पाखडणी चालू व्हायची. पाखडणी म्हणजे झोडलेल्या धान्यांत राहिलेला पेंड्याचा भुगा, फुसकी भातकुणे पाखडायची. हा एक आकर्षक कार्यक्रम असायचा माझ्यासाठी. पाखडणी करताना रास केलेले तांदळाचे धान्य सुपात घेऊन हात उंच करुन वरून सुप चाळणीसारखा हलवत एका लाइनमध्ये लांब चालत सुपातील धान्य खाली रचायचे. ह्यामुळे हवेने धान्यातील पेंडा, भूसा उडून जायचा. जर त्या दिवशी हवा खेळती नसेल तर फॅनही लावला जायचा हा भूसा उडण्यासाठी. नंतर खाली एका रेषेत ठेवलेल्या भाताच्या धान्याला सुपाद्वारे हवा घालून राहिलेला भूसा काढला जायचा. हा सुप फिरवताना हात जिथे थांबेल तिथपर्यंत हवा जोरात घातली जायची. अगदी घूम घूम असा आवाज तेंव्हा सुपातून निघायाचा आणि त्यामुळे राहीलेला बराचसा कोंडा निघून जायाअ. ह्या सरळ राशीला हळद-कुंकू लावून, अगरबत्ती ओवाळून व नारळ फोडून पुजा केली जायची. अन्न घरी आले म्हणून गोड-धोड मजुरांना वाटले जायचे. त्यानंतर बायका सुपात भात घेऊन शेतातील भातात आलेले मोठे मोठे खडे काढून तो भात पोत्यात भरायच्या. पुरुष मजूर ह्या पोत्यांना सुतळ-दाभणा द्वारे शिवून एका ठिकाणी रचून ठेवायची.
मी अगदीच लहान होते तेव्हा गिरणी नव्हत्या आमच्या भागात त्यामुळे घरातील मोठ्या जात्यावर भात दळायला बसलेली आजी आठवते. तर उखळीवर पॉलिश करण्यासाठी असलेल्या मजूर बायकाही काहीश्या आठवतात. पण कालांतराने गिरणी आल्या. मग भातगिरणीत जाऊन तांदूळ कधी दळायला आणायचा ते विचारून दळण्याचा दिवस ठरे. पोती दळायला नेण्यासाठी खटारा बोलावला जाई. खटार्‍यातील पोती ढवळ्या-पवळ्या घुंगराच्या तालावर गिरणीपर्यंत पोहोचवत. गिरणीवाल्याला तांदूळ पॉलिश करुन हवा की नको ते सांगण्यात येई. गिरणीत भात दळला की तांदूळ, भाताचा कोंडा व तूस (टरफले) वेगवेगळा मिळे. घरात आम्ही येणार्‍या नवीन धान्याची वाट पाहत असायचो. घरी तांदूळ आले की पोती घरात उतरवल्या जायच्या. तांदूळ ठेवण्यासाठी तेव्हा सगळ्यांच्या घरात बांबूपासून बनवलेली मोठी कणगी असायची. माझ्या वडिलांनी तांदूळ ठेवण्यासाठी एका खोलीत कोठार बांधून घेतले होते. त्या खोलीला आम्ही कोठीची खोली म्हणायचो. कोठीत तांदूळ ठेवण्यापूर्वी तांदूळ चाळवण्यासाठी एक-दोन बायका मजुरीवर बोलवून तांदूळ चाळले जायचे. चाळलेल्या तांदळातून कणी (तुटलेले तांदूळ) निघायचे. हे तांदूळ वेगळ्या पोत्यात भरून ठेवले जात. कण्या दळून आणून त्यापासून भाकर्‍या केल्या जायच्या. तांदळामध्ये भांबुर्डा किंवा कढीलिंबाचा पाला टाकून पोती भरून तांदूळ कोठीत ठेवला जात असे. हे मुख्य अन्न आम्हाला वर्षभर साथ करायचे.
गिरणीतून आणलेला तूस आजी एका घमेलात ठेवून त्यावर मोठे अर्धवट जळलेले लाकूड ठेवत असे. रात्री निखार्‍याचे लाकूड ठेवले की धुमसत धुमसत तुसाची सकाळपर्यंत राख होत असे. मग ही राख चुरगळून चरचरीत होत असे. ही राख आजी एका बरणीत भरून ठेवत असे. तिच लहानपणी आम्ही मशेरी म्हणून वापरायचो.
गिरणीतून आणलेला कोंडा हा अतिशय पौष्टिक असे. ह्या कोंडयाचे आजी चुलीवर पेले बनवत असे. चवीला हे कडू-गोड लागत. पेले म्हणजे तांदळाचा रवा, कोंडा, गूळ घालून मिश्रण करुन ते छोट्या पेल्यांमध्ये वाफवायचे.
माझ्या अगदी बालपणीच्या आठवणीतल आठवत सुरुवातीला आमच्याकडे लाल तांदूळ पिकायचा. त्याला राता/पटणी म्हणत. हा चवीला गोड लागत असे. भात व भाकरी दोन्ही लाल नाचणीप्रमाणे व्हायच्या. ह्याचा भात गोड लागत असे. भाकरी रुचकर लागे. कालांतराने पंचायत समितीमध्ये कोलम, जया सारखे बियाणे येऊ लागले. मग एक शेत भाकरीसाठी पटणीचे ठेवून बाकीची पांढर्‍या तांदळाची लावू लागलो.
गिरणीतून भात आणला की आई त्याचा भात करायची आणि देवाला नैवेद्य दाखवायची. हा भात चिकट होत असे नवीन असल्याने. अशा तांदळांना नव्याचे तांदूळ म्हणत. हे तांदूळ नंतर कोठीत जुने करण्यासाठी ठेवत. तोपर्यंत मागील वर्षीचा तांदूळ संपेपर्यंत तो जेवणासाठी वापरत.
तर अखेर इतक्या अथक मेहनतीने तांदूळ आमच्या घरी येत असे. तेव्हा ताटात भात टाकला की सगळे किती मेहनतीने आपल्या घरात भात येतो ह्याची आठवण करुन द्यायचे मग आपोआप थोडी पोटात जागा व्हायची. पण ही शेती मला शालेय जीवनापर्यंत अनुभवता आली. कालांतराने गावांमध्ये कंपन्या आल्या आणि कॉन्ट्रॅक्ट बेसिस वर जास्त मजुरी देऊन मजूर घेऊ लागल्या. त्यामुळे शेतीसाठी मजूर मिळेनासे झाले. खत, बियाणे, औषधे सर्वच महागले. त्यामुळे शेती पूर्वीसारखी परवडत नव्हती.
आज कुठेही शेते दिसली की मन पूर्वीच्या त्या हिरव्या हिरव्या-सोनेरी दिवसांत बागडून येते. तो निखळ, निरागस आनंद त्या आठवणींत अजून गवसतो.

सौ. प्राजक्ता पराग म्हात्रे, उरण.
(हा लेख माहेर - ऑगस्ट २०१३ मध्ये प्रकाशीत झालेला आहे.)