पूर्वी मुंबई सोडली तर इतर शहर, गावांत आतासारखी बाजारपेठ खूप कमी होती. मॉल तर अस्तित्वातच नव्हते. मग काही नित्य गरजा भागवणार्‍या वस्तूंसाठी दारावर येणार्या फेरीवाल्यांची आतुरतेने वाट पाहिली जायची. बहुतेक फेरीवाले तेच ठरलेले असल्याने ह्या लोकांबरोबर चांगला परिचय होऊन एक आपलेपणाही तयार होत असे. त्यांच्या रस्त्यावरून दारापर्यंत येणार्या आरोळीवरून कोण व्यक्ती आली असेल हे कळायची. कुठल्या कुठल्या दूरवरच्या गावातून ही लोक व्यवसायासाठी पायी भटकत यायची. वस्तू विकता विकता ते त्यांचे सुख,दुःखही आपल्याबरोबर शेयर करायचे त्यामुळे पुढच्यावेळी आल्यावर काय गं आता कशी आहे तुझी लेक, का रे बाबा काल चांगला धंदा झाला ना? अशा प्रकारची विचारपूस आवर्जून व्हायची. माझ्या आठवणीतल्या काही दारावरच्या फेरीवाल्यांच्या आठवणी मी खाली देत आहे. तुमच्या आठवणीही येऊद्या.
१) सूर्योदयापूर्वी किंवा सूर्योदय होताच ट्रिंग ट्रिंग बेल अंगणात घुमायची. बेल वाजवून दूध$$ आवाजाने दारावरच्या फेरीवाल्यांच्या फेरीचा आरंभ होत असे. दूध वाला येणार म्हणून आधीच सुटे पैसे काढलेले असायचे. वडील दूध आणायला जाताच तो नमश्कार शाब म्हणून सलाम ठोकायचा. कधी कधी आपल्या धंद्याबद्दल म्हणजे किती लवकर उठावे लागते किती कष्ट करावे लागतात ह्यांबद्दलही त्याच्या सुरात वडिलाशी हितगुज करायचा.
२)थोड्याच वेळात दुसरी ट्रिंग ट्रिंग ऐकू यायची. पण हा बेल सोबत आधीच पाव$$$$ ओरडत यायचा. ह्याचा धंदा रोजच चाले असे नाही. कारण पाव अधून मधूनच घेतले जायचे. पावा मध्ये दोन प्रकार असायचे एक नरम पाव आणि दुसरा कडक पाव. पाव हवे असतील तर त्यासाठीही सुटे पैसे बाजूला काढलेले असायचे. बेकारीतून आणलेल्या त्या ताज्या पावांना एक चविष्ट उबदार वास असे. पाव हातात पडताच तो चहात बुडवून खाण्याची इच्छा होत असे. कडक पाव कधीतरीच आम्ही घ्यायचो त्यामुळे तेही सहज न तुटणारे, कष्ट करून खावे लागणार्‍या पावाचीही चव कडक असायची. 
३) १०-११ च्या सुमारास जिचे मला खास आकर्षण असायचे अशी हाक यायची. ओळखलंच असेल तुम्ही म्हावरा घ्या गो$$$$$$$$$/कोलबी घ्या गो$$$$$$$$$$ बुधवार, शुक्रवार, रविवार ह्या तीन दिवशी कोळणी आमच्याकडे नेहमीचे गिर्‍हाईक म्हणून यायच्याच. त्यांची रस्त्यावरून हाक ऐकली की मी खेळत असेल तिथून किंवा घरात अभ्यास करत असेल तर ते सगळे टाकून माश्यांची टोपली आणि कोळीणही पाहायला यायचे. कोळी साडी नेसलेल्या, कानात भावनगरी गठ्ठ्याएवढ्या जाडीच्या रिंगा घातलेल्या, डोक्यावर चुंबळ, चुंबळीवर माश्यांची टोपली त्यावर प्लायवूडचा तुकडा झाकलेला, हातात एका झाडाची छोटी फांदी माश्या हाकलण्यासाठी तर कधी माश्यांच्या वासावर तिच्या पाठी येणार्या कुत्रे किंवा मांजरांना हुसकावण्यासाठी. चालण्यात व बोलण्यातही त्यांची लकब असायची. कोळीण आली की जर पाटी (टोपली) जड असेल तर हात लावायला एक जण लागायचा. आई किंवा आजी पाटी खाली उतरवायला मदत करायची. टोपलीत मेणकापडावर कोलंबी/करंदी एका बाजूला एका बाजूला बोंबील कधी कधी बोईटे, छोटे पापलेट वगैरे असे मासे असायचे. मासे खराब होऊ नये म्हणून त्यात मध्ये मध्ये बर्फाचे तुकडे असायचे. हा बर्फ वितळत जायचा तसे मेणकापडाला न जुमानता टोपलीतून पाणी ठिबकत राहायचे. ती फळीवर वाटे लावायची. ते लावत असताना तिची हाताची हालचाल मला विशिष्ट वाटायची. कधी वेळ असेल तर करंदी, कोलंबी निवडून पण द्यायची. मग ती निवडता निवडता घरातून तिच्यासाठी एक चहाचा गरमागरम कप ठरलेला असे.
म्हावरा घ्या गो$$$$$$$$$/कोलबी घ्या गो$$$$$$$$$$ बुधवार, शुक्रवार, रविवार ह्या तीन दिवशी कोळणी आमच्याकडे नेहमीचे गिर्‍हाईक म्हणून यायच्याच. त्यांची रस्त्यावरून हाक ऐकली की मी खेळत असेल तिथून किंवा घरात अभ्यास करत असेल तर ते सगळे टाकून माश्यांची टोपली आणि कोळीणही पाहायला यायचे. कोळी साडी नेसलेल्या, कानात भावनगरी गठ्ठ्याएवढ्या जाडीच्या रिंगा घातलेल्या, डोक्यावर चुंबळ, चुंबळीवर माश्यांची टोपली त्यावर प्लायवूडचा तुकडा झाकलेला, हातात एका झाडाची छोटी फांदी माश्या हाकलण्यासाठी तर कधी माश्यांच्या वासावर तिच्या पाठी येणार्या कुत्रे किंवा मांजरांना हुसकावण्यासाठी. चालण्यात व बोलण्यातही त्यांची लकब असायची. कोळीण आली की जर पाटी (टोपली) जड असेल तर हात लावायला एक जण लागायचा. आई किंवा आजी पाटी खाली उतरवायला मदत करायची. टोपलीत मेणकापडावर कोलंबी/करंदी एका बाजूला एका बाजूला बोंबील कधी कधी बोईटे, छोटे पापलेट वगैरे असे मासे असायचे. मासे खराब होऊ नये म्हणून त्यात मध्ये मध्ये बर्फाचे तुकडे असायचे. हा बर्फ वितळत जायचा तसे मेणकापडाला न जुमानता टोपलीतून पाणी ठिबकत राहायचे. ती फळीवर वाटे लावायची. ते लावत असताना तिची हाताची हालचाल मला विशिष्ट वाटायची. कधी वेळ असेल तर करंदी, कोलंबी निवडून पण द्यायची. मग ती निवडता निवडता घरातून तिच्यासाठी एक चहाचा गरमागरम कप ठरलेला असे.
४) दुपार नंतर खूप फेरीवाले असायचे. ते रोज नाही पण आठवड्याने वगैरे त्यांची फेरी असायची प्रत्येकाची. एक साडी विकणारा यायचा. तो सुरत वरून साड्या आणायचा. त्याच्या साड्या अगदी मऊ आणि चांगल्या रंगात असायच्या. त्या साड्यांना हात लावायला मला खूप आवडायचे. गार आणि मऊ लागायच्या त्या हाताला. त्यांची एक एक प्रिंटही फार सुंदर असायची. बायका मिळून डझनावर साड्या घ्यायच्या त्याच्याकडून कारण रीझनेबलही असायच्या त्या. साडीवालाही गोड बोलून आणि चांगल्या साड्या दाखवून त्याने आपला इतका जम बसवला की आज त्याचे एक मोठे दुकान आहे बाजारात.
५) गरुडी पुंगी वाजवत आला की कुत्र्यांच्या भुंकण्याची त्याला साथ असायची. 
हा गरुडी जाडजूड आणि पोट पुढे आलेला असल्याने लगेच ओळखून यायचा. हा आला की नागोबाचे दर्शन जवळून व्हायचे. त्याच्या टोपलीत तो गुप गुमान बसलेला असायचा. पुंगी वाजवली की फणा काढायचा. मग आजी माझ्या हातात पैसे द्यायची. त्या गारुड्याला द्यायला. ते मिळाले की टोपलीच झाकण बंद व्हायचं व नागोबा डोलीत बसल्याप्रमाणे पुढे प्रवासाला निघायचे.
हा गरुडी जाडजूड आणि पोट पुढे आलेला असल्याने लगेच ओळखून यायचा. हा आला की नागोबाचे दर्शन जवळून व्हायचे. त्याच्या टोपलीत तो गुप गुमान बसलेला असायचा. पुंगी वाजवली की फणा काढायचा. मग आजी माझ्या हातात पैसे द्यायची. त्या गारुड्याला द्यायला. ते मिळाले की टोपलीच झाकण बंद व्हायचं व नागोबा डोलीत बसल्याप्रमाणे पुढे प्रवासाला निघायचे.
६) स्टोव्ह रिपेरिंग वाला आला हे तो लांब असतानाच समजायचं. कारण त्याची आरोळीच एवढी लांबलचक असायची. इस्टो रिपेर$$$$$$$$$$$$$$$ असा ओरडत यायचा. त्यावेळी प्रत्येकाच्या घरात स्टोव्ह असल्याने ह्याला खूपच डिमांड असायचं. मग त्याला आणण्यासाठी खास रस्त्यावर जाऊन अगदी प्रमुख पाहुणे आणतात तसे त्याला आणले जायचे. आमच्या स्टोव्हच्याही तक्रारी असायच्या. पिन मारूनही तो पॅरॅलिसिस झाल्याप्रमाणे एकाच बाजूला पेटतोय, त्याचा वायसर, बर्नर गेलाय अशा काही बाही तक्रारी असायच्या. मग स्टोव्ह रिपेरिंग वाला ठीक ठाक करून जायचा.
त्या काळी सगळ्यांकडे पितळी भांडी असायची व त्या भांड्यांना कल्हई लावावी लागायची. कल्हई वाल्यांची हाकही ठणठणीत असे. कल्हाई$$$$$$$$$$. आमची ठश्यांची पितळी पातेली/टोपे कल्हईसाठी बाहेर यायची आणि कल्हई करून परत मांडणीवर जाऊन बसायची.
७) हातात लोखंडी टाचण आणि हातोडा घेऊन पाट्याला टाकी लावायला पाथरवट यायचे. पाट्याचा भरपूर वापर झाला, की पाट्याची टाकी, म्हणजे धार कमी होत असे. आठवड्यातून किंवा पंधरा दिवसांतून एकदातरी त्या काळी पाथरवट, किंवा पाट्याला टाकी लावणारे दारावर येत असत. त्यांची "टाकीयेsssssss " अशी हाक ऐकू आली की आई त्यांना बोलवून पाट्याला टाकी लावून घेत असे. ही टाकी लावणारा एक लोखंडी जाड तासणी पाट्यावर ठेवून त्यावर हातोडीनं ठकठक करत ठोकून गाळलेल्या जागा भराच्या तुटक रेषांप्रमाणे पूर्ण पाट्यावर टाकीच्या रेषा ठोकत. हे बघताना मला तसं करण्याची फार इच्छा होई. मी कधीतरी खेळ म्हणून आमच्या घरातली तासणी घेऊन हातोड्यानं तासणी पाट्यावर ठोकायचा प्रयत्न करायचे. पण पाटा फार शिस्तीचा कडक होता. ज्याचं काम त्यानंच करावे, या तत्त्वाचा. माझ्यासाठी कध्धीकध्धी त्यानं नरमाई म्हणून घेतली नाही आणि मला कधी एका शब्दाचीही गाळलेल्या जागेची रेषा बनवता आली नाही.
८) संध्याकाळी शाळा सुटल्यानंतर हमखास यायचा तो म्हणजे खारी-बटर वाला. त्याच्या पेटीच मला फार आकर्षण असायचं. सायकलच्या कॅरियरला तो ती मोठी पेटी लावून आणायचा. पेटी अ‍ॅल्यूमिनियमची आणि चकचकीत असायची. त्या पेटीला आत ओढायचे कप्पेही असायचे. त्यात खारी, बटर, टोस्ट रचलेले असायचे. आणि एक कप्पा अजून आकर्षक असायचा तो म्हणजे केक पेस्ट्रीजचा. तेव्हा मॉन्जीनीज सारखी केकची दुकाने माहीतही नव्हती त्यामुळे ह्या केकच फार आकर्षण असायचं. पण आतासारखा दिसत म्हणून रोज घ्या अस तेव्हा नव्हत. कधीतरी पंधरा दिवसातून किंवा महिन्यातून एखादी पेस्ट्री घेतली जायची. आई घरी केक बनवायची पण ह्या पेस्ट्रीज रंगीत आयसिंगने फुलापानांनी सजवल्यामुळे मोहक दिसायच्या. दोन तीन बटरवाले असायचे त्यातल्या एका सुस्वभावी बटरवाल्याला नेहमी बोलवायचो म्हणून तो आला की आपला बटरवाला आला असे उद्गार निघायचे.
९) हिवाळा, उन्हाळ्यात गोळेवाल्याची गाडी फिरायची. टिंग टिंग वाजले की आम्ही मे महिन्याच्या सुट्टीत एकत्र जमलेली भावंड २५ पैसे, ५० पैसे घेऊन रस्त्यावर धावत सुटायचो. जर कधी जास्त भावंडे जमलेले असलो तर कोणीतरी त्या गोळेवाल्याची गाडीच अंगणात घेऊन यायचो. गोळे वाला प्रत्येकाच्या आवडीनुसार लाल, ऑरेंज, हिरवा, पिवळा असे कलर गोळ्यावर ओतून द्यायचा. गोळा संपेपर्यंत गोळेवाल्याला सोडायचे नाही. जरा का गोळ्यातला रस संपला की लगेच गोळा त्याच्यासमोर धरायचा मग तो त्यावर रंगाची बाटली ओतायचा. असा हा गोळेवाला रंगिबिरंगी थंडगार आस्वाद देऊन टिंग टिंग करत परत जायचा. गोळे वाल्याप्रमाणेच कुल्फीवाला यायचा. त्याच्याकडे कवटही मिळायचे. अंड्याच्या आकारासारखे. ते जरा महाग म्हणजे ५० पैसे किंवा १ रुपयाला असायचे. तेही मधून मधून घ्यायला आवडायचे. तसेच तो रिकाम्या कुल्फीच्या साच्यात आणि त्या कवटात जे दुधाच मिश्रण भरायचा ते पाहायला गंमत वाटायची. रिकाम्या साच्यात भरलेलं दुधाच मिश्रण त्याच डब्यातून आइसक्रीम होऊन बाहेर यायाचं तेव्हा जादू झाल्यासारखी वाटायची. अर्थात तो आधी लावलेले साचे बाहेर काढायचा हे नंतर कळू लागलं.
१०) अजून एक इंटरेस्टिंग फेरीवाला म्हणजे भंगारवाला. ह्याच्यासाठी काय काय जमा करून ठेवलेले असे. कुठे पडलेले लोखंडाचे तुकडे, डबे, बाटल्या काय काय ते सगळं जमा करायचं. तो रद्दी पण घ्यायचा म्हणून घरात जमा झालेले वर्तमान पत्र, रिझल्ट लागल्यानंतर कोरी पाने काढून राहिलेल्या वह्या द्यायच्या. (तेव्हा कोरी पाने जमवून बाईंडींङ करून एक वही रफ वही म्हणून केली जायची) मग भंगारवाला हे सगळं सामान त्याच्या त्या स्प्रिंगवाल्या काट्यात अडकवायचा आणि आपण काटेकोरपणे पाहायचे किती वजन होते ते. मग झालेल्या वजनाचे पैसे त्याने दिले की किती मोठी कमाई झाल्यासारखी वाटायची. मग त्या कमाईचा खाऊ आणला जायचा. एक प्लास्टीकवालाही फिरायचा. तो प्लास्टीकवर लसूण द्यायचा. पण हा लसूण इतका बारीक असायचा की सोलताना नखं दुखायची.
११) माझी अजून एक आवडती फेरीवाली म्हणजे बोवारीण/बोहारीण. पाठीवर कपड्यांचं गाठोडं, डोक्यावर भांड्यांची टोपली आणि हातात एखादं लहान मूल घेऊन भांडीय्ये$$$$$$ करत ती यायची. पंधरा दिवसांनी ते महिन्यांनी हिची फेरी ठरलेली असायची. ती आली की घरातील सगळे जुने कपडे बाहेर निघायचे. मग ती कुठे फाटलंय का, किती उसवलंय वगैरे अगदी नीट पाहून घ्यायची. साड्या, पँट असतील तर मोठं भांड म्हणजे बालदी किंवा टब द्यायची छोट्या कपड्यांवर छोटी भांडी त्यात स्टीलच्या चमच्या, कालथ्या पासून ते टोपांपर्यंत काही वस्तू असायच्या. तिला कपडे कितीही द्या तरी सांगायची एक साडी बघा असेल तर, एखादा शरट तरी. खूप घासाघीस करून नंतर ती एखादं भांड, द्यायची. तिची टोपली पाहायलाही मला खूप आवडायचं. वेगवेगळी भांडी त्या टोपलीत रचलेली असायची. ही जवळ जवळ अर्धातास तरी मुक्काम ठोकायची. मग कधी जेवणाच्या वेळेवर आली तर जेवण नाहीतर चहापाणी करून जायची.
अशा प्रकारे अनेक फेरीवाले पूर्वी दारावर येत असत ज्यांचे लहानपणी आपल्याला कुतूहल वाटायचे. आताही भंगारवाले, चादरवाले, कांदावाले येतात पण आता ते कुतूहल राहिले नाही म्हणण्यापेक्षा त्यांना बोलवायलाही वेळ नसतो. तुमच्याकडे येणार्या तुमच्या आठवणीतल्या फेरीवाल्यांविषयीही नक्की शेयर करा.
सौ. प्राजक्ता प. म्हात्रे
इतर ठिकाणी लेख शेयर करताना नावासकट शेयर करावे ही नम्र विनंती.
इतर ठिकाणी लेख शेयर करताना नावासकट शेयर करावे ही नम्र विनंती.
